Маланка ўночы [Галіна Васілеўская] (fb2) читать онлайн

ВЫПРАБАВАННЕ

1

Яркае сонца свяціла проста ў твар. Рыма адвяла вочы. Убачыла шафу, камоду, мамін ложак, ужо засланы. Рыма ўсхапілася, села на пасцелі і — раптам успомніла, што сёння нядзеля і спяшацца няма куды.

У акно пастукалі. Рыма глянула і не змагла стрымаць усмешкі: у акне паказалася страшнае аблічча з прыплюснутым носам, расцягнутым ротам і вялікімі вачыма.

Ну, вядома, гэта Марк. Ён і адчыніў аканіцы, упусціўшы ў пакой сонца, якое разбудзіла Рыму.

Рыма хуценька надзела сукенку і выбегла на двор. Мама корпалася на гародзе, бацька абразаў садовымі нажніцамі дрэвы. А Валодзя ўсцягваў амаль на самую верхавіну ліпы старое драўлянае кола.

— Няхай вядуцца буслы! — крыкнуў ён. — Кажуць, яны прыносяць шчасце.

— А ты што — нешчаслівы? — спытала Рыма.

— Чаму? Няхай будзе ў запас. Можа, каму спатрэбіцца.

Рыма паглядзела на ліпу, старую, з пышнай, развесістай кронай. Ліпа расла ад самых сенцаў. Пасадзілі яе гадоў якіх сто назад, а сенцы пабудавалі мінулай вясной. Ліпа замінала будаўнікам, але бацька нізавошта не захацеў, каб яе спілавалі.

Не раз і Рыма ўзбіралася на самую верхавіну дрэва і адтуль, схаваўшыся ў густой кроне, аглядала наваколле. Насупраць іх доміка, на горцы, стаяла школа. Унізе, за дарогай, адразу пачынаўся круты абрыў, за ім — рака. На другім яе беразе — лес, густы, дрымотны.

Гэта, калі глядзіш у адзін бок.

Павернеш галаву — і бачыш сквер, пасярэдзіне якога старая драўляная царква. Царкву пераабсталявалі пад клуб, там раз на тыдзень паказваюць новыя фільмы. Гэта — цэнтр вёскі. За скверам плошча. 3 трох бакоў яе абступілі магазіны. 3 ліпы нават відаць укапаныя ў зямлю доўгія драўляныя лавы і сталы. У нядзелю жанчыны раскладваюць на сталах сыры, яблыкі, яйкі. Гэта рынак. Праўда, усе ў вёсцы маюць сваіх кароў, парсюкоў, чароды курэй, якія цэлымі днямі купаюцца ў пяску на дарозе. Але ў нядзелю ў вёску прыходзяць рабочыя з чыгункі ды з кляпальнай майстэрні лесгаса. Рабочых многа. Таму на рынку заўсёды ёсць пакупнікі.

Далёка відаць з дрэва.

Рыма з зайздрасцю паглядзела на Марка, які ганарліва ўсеўся на будучым бусліным гняздзе. Захацелася і самой вырвацца на прастор. Яна страсянула цёмнымі косамі і пабегла па сцежцы ўніз да ракі.

— Рыма, далёка не адыходзь! — данёсся да яе голас маці.

— Я за-а-раз!

Пераскочыла дарогу, узбегла на мост і спынілася. Унізе ціха плыве вада, і, калі доўга на яе глядзець, здаецца, што гэта не вада, а ты плывеш, плывеш у паветры.

Адзін бераг ракі пясчаны, а на другім — зялёны лужок з волатамі-дубамі. Далей, уніз ад моста, кучаравыя вербы глядзяцца ў ваду, як у люстэрка.

Па вадзе плывуць белыя воблакі. А Рыме здаецца, што гэта не воблакі, а ветразі дзівосных караблёў.

Доўга яна сачыла за воблакамі ў блакітнай вадзе, потым пабрыла ў лес. Нарвала там пралесак. Адзін букецік дамоў, другі, каб пакінуць на поручнях моста. Яна ведала: вечарам, калі на мост прыйдзе моладзь, на поручнях будзе многа пралесак. Але яе букецік будзе тут першы.

...Праз некалькі дзён па даносу паклёпніка Усачова арыштавалі Рымінага бацьку.

2

Настала зіма. Пайшоў снег. Маленькі домік стаў падобны на вялікі снежны сумёт.

Пад акном Рыма зрабіла кармушку для птушак. Аднойчы на кармушцы яна ўбачыла вераб’я. Ён, ей здавалася, сумна глядзеў у акно. Праз фортку яна ўзяла яго ў рукі. Верабей быў цвёрды, як кавалак лёду. Яна хукала на яго, саграваючы дыханнем. Але так і не вярнула да жыцця.

Аднаго разу Марк узяў Рыму на паляванне. Калі яна «мазала», ён, уздыхаючы гаварыў:

— Хіба дзяўчо можа замяніць сапраўднага хлопца?

Гэта ён меў на ўвазе Валодзю, які ўжо вучыўся ў Мінску ў політэхнічным інстытуце.

Рыма крыўдзілася.

— Пачакай, навучуся — буду лепш за цябе, лепш за Валодзю страляць.

Але вучыцца страляць было не так проста. Марк хаваў ад яе патроны.

Рыма ішла ў лес і снежкамі цэлілася ў дуплы старых ліп. Спачатку яна трапляла рэдка і то толькі ў самыя блізкія. Потым рука стала больш упэўненая, цвёрдая.

Аднойчы за такой трэніроўкай яе застаў Марк. Ён доўга назіраў з-за куста за Рымай. Нарэшце падышоў да яе і сказаў:

— Не так кідаеш. Трэба збоку і крыху нагнуўшыся. Вось так!

Ён замахнуўея і далёка-далёка шпурнуў снежку.

— Бачыла? А ты кідаеш, як усе дзяўчынкі, цераз галаву.

Доўга трэніравалася Рыма і стала «снайперам па кіданню снежак».

Усё гэта была гульня, дзіцячая забава. А жыццё дыктавала сваё. Рыма сталела. Хатнія, гаспадарчыя клопаты клаліся і на яе.

Аднойчы снежным марозным днём радыё прынесла трывожную вестку — вайна з Фінляндыяй.

Марк засумаваў. Ён, выдатны лыжнік і трапны стралок, сядзіць за партай, вучыць тэарэмы і паўтарае храналогію старых гістарычных падзей. А на свеце адбываецца такое...

І раптам пісьмо ад Валодзі. Ён ідзе добраахвотнікам на фронт. «Лічу гэта сваім абавязкам»,— пісаў ён. У той жа дзень і Марка выклікалі ў ваенкамат. I ён падаў заяву, хадзіў, даказваў, што дзевяты клас — гэта не так ужо мала, што ён снайпер, што з пятнаццаці гадоў мае паляўнічы білет. I яму дазволілі.

Разам з Валодзем ён быў у Першым лыжным беларускім батальёне.

Трывожна стала ў доме. Газеты пісалі: маразы, жорсткія баі... Рыма хадзіла разгубленая, не знаходзіла сабе месца. I не вытрымала, рашуча сказала маці:

— Мама, я пайду на вайну!

Вера Маркаўна здзіўлена паглядзела на дачку.

— Малая ты яшчэ,— сказала яна строга.— Не дзіцячы гэта занятак.

— Усё роўна пайду.

— А што ты там будзеш рабіць?

— Разведчыцай буду, раненых буду з поля бою выносіць.

— Не пушчу! I гаварыць больш не хачу з табою!

Рыма змаўчала. Навошта спрачацца, калі ўжо ўсё вырашана. Употай Рыма пакінула дом. Вера Маркаўна нядоўга ламала галаву над тым, дзе шукаць дачку. На станцыі фарміраваліся добраахвотныя батальёны. Вера Маркаўна паехала туды. Прызыўны пункт знайсці было не цяжка, туды ішлі юнакі з невялікімі вузельчыкамі ў руках. Вера Маркаўна рушыла за імі.

Рыму яна ўбачыла на прыступках ля ўваходных дзвярэй прызыўнога пункта. Рыма сядзела, закрыўшы твар рукамі, плечы яе ўздрыгвалі. Яе не ўзялі на вайну...

3

Салдацкія пісьмы-трохкутнікі прыходзілі рэдка. Хлопцы пісалі скупа; «жывыя, здаровыя, не хвалюйцеся».

Рыма складвала трохкутнікі ў бляшанку з-пад цукерак, хавала яе на самае дно чамадана — пісьмы былі з вайны, адтуль, дзе ішлі гарачыя баі, дзе людзі не шкадавалі жыцця за шчасце Радзімы. I яна берагла іх.

Вярнуўшыся з Оршы, маці і дачка ні разу не гаварылі пра ўцёкі, не ўспаміналі пра іх.

Толькі Валя, Рыміна сяброўка, незнарок напомніла.

Было гэта пад вечар у нядзелю. Рыма з Валяй глядзелі кінафільм «Чапаеў». Пасля кіно яны моўчкі выйшлі з клуба. На плошчы было многа народу. Яны мінулі сквер і ўбачылі п’янага. Ён стаяў ля плота, цыбаты, хударлявы, і ніяк не мог ад яго адарвацца. Трымаючыся рукамі за шурпатыя дошкі, ён лаяўся брыдкімі словамі.

Рыма прыпынілася, агледзелася і, заўважыўшы непадалёку купку мужчын, якія весела гаварылі пра нешта смешнае, падышла да іх.

— Я вас вельмі прашу,— сказала яна,— завядзіце яго дадому. Сам ён не дойдзе.

Мужчыны аглянуліся.

— А, гэты? Гэты дадому дабярэцца. Не першы раз.

— Але ж тут людзі ходзяць, дзеці, а ён лаецца...

Мужчыны пераглянуліея.

— Добра, дзяўчынка, зараз.

Яны падышлі да п’янага і ўзялі яго пад рукі.

Рыма вярнулася да Валі. Яны мінулі плошчу, звярнулі на Галёны. Гэта была вуліца, дзе калісьці жылі батракі, галота. Магчыма, таму і вуліцу назвалі — Галёны, ад слова голыя. Нарэшце Валя сказала:

— Пашкадавала? Гэта ж Усачоў, той самы, што напісаў данос на твайго бацьку.

— Ведаю,— ціха адказала Рыма.

— Дык чаму ж ты папрасіла, каб яго завялі дадому?

— Брыдка глядзець... Ён не падобны на чалавека. Крадзе, п’е, лаецца...

Нейкі час ішлі моўчкі. Рыма думала пра Усачова. Ён сказаў аднойчы п’яны пра бацьку, убачыўшы Рыму:

— Будзе ведаць, як майму сыну двойкі ставіць. Я адзін раз паставіў подпіс, і ён да смерці не забудзе,

«I навошта такія людзі жывуць на свеце? — думала Рыма.— Толькі каб рабіць зло».

А вось Чапаеў загінуў: смелы, храбры, адданы рэвалюцыі. Чаму ён загінуў? Чаму наогул гінуць харошыя людзі?

— Чапаеў столькі мог зрабіць для людзей і загінуў. Ненавіджу вайну,— сказала яна.

— Ненавідзіш, а сама ўцякала на вайну,— напомніла Валя.

— Таму і ўцякала, што ненавіджу,— адказала яна.

Валя збоку недаверліва паглядзела на Рыму.

— Не верыш? Эх ты! Хіба можна сядзець дома і чакаць, калі гінуць другія, калі не ты, а яны бароняць Радзіму ад ворага? Хавацца за іх спіны? Не, я так не магу,— сказала Рыма.

Дома яе чакалі. За сталом сядзелі абодва браты ў ваенных гімнасцёрках.

— Брацікі! Валодзя, Марк! — Рыма кінулася да іх.

«Брацікі» былі ўжо намнога вышэйшыя за маці, шырокія ў плячах, з абветранымі і апечанымі марозам тварамі. Яны схапілі Рыму за рукі і закружыліся з ёю па пакоі.

— Ну, як там было? Раскажыце, ці надоўга дамоў? У водпуск, так? — пыталася Рыма.

— Дэмабілізаваныя салдаты! — Валодзя стукнуў абцасамі шыраканосых лыжных чаравікаў.

— Назусім?

— Назусім.

Рыма села за стол, на якім кіпеў самавар. 3 яе твару не сыходзіла радасная ўсмешка.

— Ну, раскажыце, як там, страшна?

Марк стрымана ўздыхнуў, твар яго стаў суровы, заклапочаны.

— Вайна ёсць вайна,— сказаў ён.— А страх трэба пакідаць дома, калі ідзеш ваяваць...

Валодзя памешваў у шклянцы лыжачкай і, здавалася, думаў толькі пра чай. Потым і ён сказаў:

— Вайна ёець вайна. I лепш, каб яе не было.

4

Ноч. Усе спяць. А Веры Маркаўне не спіцца. I сэрца баліць. Яна б устала, выпіла лякарства, ды не хоча будзіць Рыму. Стамілася дзяўчынка, сёння здала апошні экзамен. Няхай паспіць.

Апошні час Вера Маркаўна часта хварэе. Не так проста адной гадаваць дзяцей. I хоць дзеці ўсё разумеюць, памагаюць ёй, як могуць, але клопаты, трывогі за іх кладуцца толькі на яе плечы.

Ужо некалькі разоў у яе былі сардэчныя прыступы, і яна падоўгу ляжала ў пасцелі. Калі ёй было асабліва цяжка, яна гаварыла сабе: «Ты не маеш права хварэць!»

Вера Маркаўна ўздыхае і варочаецца ў пасцелі. За Валодзю яна ўжо спакойная, ён выбраў сабе дарогу ў жыцці, будзе інжынерам-будаўніком. А Марк? Праз тыдзень атрымае атэстат сталасці... А ці ёсць у яго тая сталасць? Вёрткі, непаседа, сто планаў у адну мінуту. Думае паступаць на філалагічны. Быццам з яго выйдзе настаўнік... Праўда, вершы піша, і, здаецца, неблагія. Але каб добры верш напісаць, таксама трэба пасядзець, а сядзець ён не можа...

Раніцай Вера Маркаўна прымала экзамены ў школе і вярнулася дадому стомленая. Паклала на стол стоеік сшыткаў, хацела паклікаць Рыму, але нешта зноў забалела ў грудзях, і яна асцярожна апусцілася на крэсла.

Увайшла Рыма, убачыла маці, спалохана падбегла да яе.

— Зноў сэрца?

— Зараз пройдзе.

Рыма адчыніла буфет, узяла з палічкі маленькую бутэлечку, накапала ў шклянку кропель, падала маці. Вера Маркаўна выпіла. Праз некалькі хвілін боль прайшоў.

Уляцеў у хату Марк, кінуў на стол падручнікі і заўважыў шклянку.

— Табе сур’ёзна палячыцца трэба,— сказаў ён.

Маці ўздыхнула:

— У нас у школе пуцёўка ў Крым, з 15 чэрвеня... Не ведаю, што рабіць...

— Як не ведаеш? — страпянулася Рыма.— Трэба ехаць.

— Баюся пакінуць вас адных.

— Ну што ты, мама, — запярэчыў Марк, — хіба мы маленькія? Управімся. Ды і Валодзя здасць сесію, у канцы чэрвеня прыедзе. Так што не хвалюйся.

— Цяжка рашыцца, гэта ж цэлы месяц.

— Ён праляціць так, што і не заўважыш.

— I настаўнікі, і дырэктар мяне ўгаворвалі, казалі, возьмуць над вамі шэфства.

— Абыдземся! — скрывіўся Марк.

— А я да твайго прыезду сунічнага варэння навару,— сказала Рыма, лічачы, што справа з ад’ездам ужо вырашана.

Маці праводзілі аж да Асіповіч. Стаялі на пероне. Поезд набіраў хуткасць, вагон адплываў усё далей і далей, а яны не зводзілі вачэй з акна, ля якога стаяла іх маці з белай хусцінкай у руцэ.

5

У нядзелю Марк са сваім сябрам Іванам Паплаўскім пайшоў у суседнюю вёску Вяззе, Рыма асталася адна. Прыбрала ў хаце, хацела пераставіць мэблю, як гэта часта рабіла мама, потым перадумала: «Прыйдзе Марк, зробім разам».

Яна выйшла ў сад. Дрэвы, што садзіў яшчэ бацька, разрасліся. Цяпер пад імі быў добры цень, і Рыма любіла пасядзець тут з кнігай У руках.

«Паляжу, пачытаю, пакуль прыйдзе Валя». 3 Валяй яны дамовіліся ісці ў лес па ягады.

Час ішоў, ужо сонца пачало прыпякаць, а Валі не было. «Што такое?» — не разумела Рыма. Дамовіліся раненька ісці, каб да абеду вярнуцца. Да прыходу Марка ёй трэба яшчэ прыгатаваць абед.

Яна выйшла за веснічкі, каб паглядзець, ці не ідзе Валя. Валі не было. Ля школы Рыма ўбачыла купку настаўнікаў. Яны былі босыя. Рыма ніколі не бачыла босых настаўнікаў. Вось Аляксандр Міхайлавіч Цяцерын, дырэктар школы. Ён жыў у суседнім доме. Рыма любіла яго ўрокі. Ён многа бачыў, многа ведаў, ён расказваў заўсёды так цікава, што на ўроках Рыма заплюшчвала вочы, і ёй здавалася, што гэта яна, не зважаючы на небяспеку, узбіраецца на вяршыні Каўказскіх гор ці апускаецца на марское дно і бачыць там дзівосных рыб. Рыма цвёрда парашыла стаць географам. Аляксандр Міхайлавіч быў заўсёды такі спакойны, упэўнены, і Рыма міжволі пачынала пераймаць яго звычкі. А цяпер дырэктара было не пазнаць.

Выкладчыца рускай мовы і літаратуры Надзея Фёдараўна ўбачыла Рыму, падышла да яе.

— Рымачка, ты чула? — голас разгублены, на вачах слёзы.— Ты чула, Рыма? Вайна...

Рыма глянула на Надзею Фёдараўну, нічога не разумеючы.

— Якая вайна? — перапытала яна.

— Немцы перайшлі граніцу.

«А мамы няма,— пранеелася думка.— Якая вайна, калі мамы няма дома...»

— Не можа быць,— сказала яна.

— У дванаццаць у клубе мітынг,— гаварыла настаўніца.

Рыма кіўнула галавой, сказала «прыйду» і пайшла.

Ноччу бамбілі Асіповічы. Да Ліпеня, дзе жыла Рыма, даносілася цяжкае вухканне. Рыма не спала. Яна ляжала і слухала.

У пакоі было цёмна. Толькі праз зачыненыя аканіцы на стол падаў тонкі прамень месяца. Са спальні Рыма бачыла і гэты прамень і асветленую ім маленькую паперку, што ляжала на стале. Заўтра Марк павінен з’явіцца ў ваенкамат. Пойдзе ваяваць. А яна застанецца адна... Чаму яна не нарадзілася раней, чаму ёй толькі чатырнаццаць гадоў?

Прыходзіла да іх Палагея Аляксандраўна Сакольчык. Яна суцяшала Рыму і Марка:

— Нічога, дзеткі, усё будзе добра. I мама прыедзе, і немца прагонім.

Увечары па радыё перадалі, што немцы бамбілі Севастопаль. Там мама. Што з ёй, ці жывая яна?

Рыма ўткнулася тварам у падушку. Яна не хацела, каб Марк чуў, як яна плача. Потым заснула, але яшчэ доўга ўсхліпвала ў сне. Ёй снілася мама. Яна была дома. Шыла сукенку Рыме. У акно глядзела сонца. I раптам у пакоі стала цёмна, так цёмна, як бывае ў глухую асеннюю ноч, калі на небе ні месяца, ні зоркі, а толькі суцэльная чарната. Падзьмўў моцны вецер. Мама знікла. Рыма засталася адна. Яна крыкнула:

— Мама! Мама! Дзе ты?

Мамін голас даляцеў здалёк:

— Ры-ыма! Ры-ымачка!

Рыма расплюшчыла вочы. Перад ёю стаяў Марк.

— Рымачка,— гаварыў ён.— Мне трэба ісці. Можа ўжо не наведаюся дамоў, можа адразу ў часць...

— А як жа я... I я з табою! — падхапілася Рыма.

Марк паглядзеў на яе — худзенькую, тоненькую, як былінка. Яна сядзела на ложку і бездапаможна глядзела на Марка.

— Калі не вярнуея, ідзі ў Дукору да бабкі Параскі.

Ён абняў Рыму, прыціснуўся тварам да яе мокрай шчакі і выбег з пакоя.

Рыма не паварушылася. Яна думала: «Чаму я засталася, чаму не пайшла з Маркам у ваенкамат? Чаму тады, калі была вайна з Фінляндыяй, я ведала, што мне рабіць, а цяпер не ведаю, чакаю. Чаго? Каго? Можа — маму?»

Бразнула клямка, і Рыма пачула глухаваты бурклівы голас Палагеі Аляксандраўны..

— Дзе вы ўсе падзяваліся? Дзверы адчынены і няма нікога.

Рыма сядзела на ложку неадзетая. Палагея Аляксандраўна палажыла цёплую далонь ёй на галаву:

— І што ж ты, дзіцятка, тут адна? А Марк дзе?

— Пайшоў у ваенкамат...

— Ну вось. Ён у ваенкамат, а ты — да нас. Бульба хутка зварыцца, снедаць разам будзем. А то адна. Хіба можна быць адной?

Гаворачы гэтак, яна падала Рыме сукенку, сандалі, гальштук, і Рыма паслухмяна пачала апранацца.

К абеду вярнуўся Марк, яго пакуль што адпусцілі, ён прыйшоў да Палагеі Аляксандраўны пануры, за стол не сеў.

— Не магу есці,— сказаў ён.— Пойдзем, Рыма.

Але і дома ён не знаходзіў сабе месца.

— Марк, што з табой? — спытала Рыма.— Што здарылася?

Марк спыніўся перад Рымай, неяк уважліва паглядзеў на яе. I раптам твар яго скрывіўея, як ад болю.

— Разумееш,— ціха пачаў ён,— я быў на вайне, бачыў смерць. Гэта вельмі цяжка, калі побач з табою падае чалавек. Але ж ён гіне са зброяй у руках, ён баец. А сёння я бачыў зусім іншую смерць.

Марк хмурыў бровы. Потым ён сярдзіта зачыніў акно, і Рыма здрыганулася ад гэтага стуку.

— Ты памятаеш Сашу Грыгаровіча?

— Такі вясёлы? — нерашуча перапытала Рыма.

— Сёння ноччу іх хату разбамбілі. Загінулі маці і Зіна.

— А... Саша?

— Ён быў з бацькам на рэчцы, лавілі рыбу... Прыходзяць, а замест дома вялізная яма, і ўсё... у адно імгненне... Першая бомба...

Рыма адчула, што ў яе дрыжаць рукі. Яна ўзяла з шафы маміну пуховую хустку, ахінулася ёю. Але сагрэцца не магла. Уключыла радыё. «Грамадзяне, — данёсся да яе здалёку голас, — ніякай панікі. Заставайцеся на сваіх месцах, Вораг будзе адбіты». Дыктар паўтарыў гэта некалькі разоў, потым зайграла музыка. Рыма з палёгкай уздыхнула.

6

Чацвёрты дзень ішла вайна. Чацвёрты дзень Марк адчуваў сябе, бы птушка ў клетцы. Чаму яго не бяруць у армію? Ён зноў схадзіў у Асіповічы, у ваенкамат. Але ваенкамат эвакуіраваўся.

Цяпер ужо навокал не было цішыні: усё грымела, грукацела ўдзень і ўночы. Раўлі танкі, гулі машыны, цягнучы гарматы, вайсковы скарб, першых раненых. Байцы ішлі пешшу, і ўсё на ўсход, на ўсход.

3 Мінска прыйшоў Валодзя. Ён пераступіў парог і моўчкі паставіў у кут вінтоўку.

— Не пазнаеш? — хрыплавата спытаў ён у Марка, які здзіўлена глядзеў на даўно няголены, аброслы Валодзеў твар, на абшарпаны, падраны пінжак.

— Чаму ты не ў форме? — спытаў Марк, і ў яго голасе прагучала не простая цікаўнасць.

— Потым, усё потым,— сказаў Валодзя стомлена.

Рыма ўзрадавалася, убачыўшы Валодзю. Цяпер яны разам, дома, цяпер не так страшна. Валодзя старэйшы, ён што-небудзь прыдумае.

— Дай мне пераапрануцца,— папрасіў ён.

Рыма кінулаея да шафы і стала хуценька перабіраць складзеную ў стосік бялізну.

А хлопцы выйшлі на двор.

Валодзя доўга мыўся, а Марк з вядра падліваў і падліваў у рукамыйнік ваду і ад нецярплівасці пераступаў з нагі на нагу.

Рыма вынесла чысты ручнік, кашулю, потым распаліла трэскі пад трыножнікам і паставіла патэльню.

Калі яна прынесла вячэру ў пакой, хлопцы ўжо сядзелі за сталом і Валодзя расказваў:

— На Мінск налятаюць самалёты, усё ў агні, здаецца, нават брук гарыць. Па вуліцах ходзяць нейкія падазроныя, чужыя людзі. Напэўна, дэсантнікі.

Валодзя змоўк. У пакоі была ціха. Толькі звінела і звінела пчала на акне. Напэўна, яшчэ ўдзень яна заляцела праз адчыненую фортку і цяпер білася аб шкло. Рыма адчыніла акно. У паветры яшчэ адчувалася дзённая спякота. Было душна, як перад навальніцай.

Валодзя зноў загаварыў, адрывіста, нехаця. Адчувалася, што гэтыя ўспаміны балючыя.

— Прыходжу ў ваенкамат, а там мне даюць паперку, сіненькую такую. У ёй напісана, дзе трэба мабілізавацца. Пачаў я дабірацца да станцыі, дзе машынай, дзе пехатою. На дарогах народу — не прабіцца. I больш жанчыны і дзеці — бежанцы. А над імі каршунамі носяцца фашысцкія сцярвятнікі і скідаюць бомбы, расстрэльваюць з кулямётаў. Тады я пачаў шукаць глухія сцежкі. I вось я дома.

Назаўтра з Гомеля прыйшоў Валодзя Сакольчык. Утрох хлопцы доўга аб нечым шапталіся. Потым выйшлі да Рымы, спыталіся, дзе ляжыць шпагат і вяроўкі.

— А навошта вам?

— Трэба,— адказаў Марк,— вельмі трэба,

Рыма паглядзела на іх, паківала галавой.

— I не сорамна? — сказала яна з дакорам.— Хіба я вораг вам, што вы ад мяне тоіцеся?

— Ведаеш, Рыма, гэта справа сур’ёзная і не для дзяцей,— адказаў за ўсіх Валодзя Сакольчык.

— Што, па-вашаму,— успыхнула Рыма,— піянеры ніколі не займаліся сур’ёзнымі справамі, а чакалі, пакуль іх прымуць у камсамол? Так, па-вашаму?

— Ну, не зусім так, але ж...

— Хлопчыкі, родненькія, вазьміце мяне з сабою,— папрасіла Рыма.

— Ну, добра,— не вытрымаў Марк,— нясі шпагат, а я зараз.

Ён збегаў у хлеў, што стаяў за школай, і прыцягнуў адтуль бляшанку з густым машынным маслам.

— У мяне склад,— хітравата ўсміхнуўся Марк.

— Мы сёння гэты склад эвакуіруем у надзейнае месца,— сказаў Валодзя, старэйшы брат.

Загарнуўшы ў старыя газеты бляшанку з маслам і шпагат, яны выйшлі з дому. Спусціліся з абрыву і пайшлі лугам. Па дарозе Марк растлумачыў Рыме:

— Мы ідзём па зброю. Сакольчык схаваў. Гадзіны праз дзве вернемея да старой ліпы, памятаеш, з вялікім дуплом, там яшчэ твой цір быў. Там многа дрэў з дупламі. Змазаную зброю на вяроўках спусцім у дуплы, каб дома не трымаць.

Прайшлі луг, поле, звярнулі ў хмызняк. Там, закіданыя галлём, ляжалі вінтоўкі, якія сабраў Валодзя Сакольчык.

7

3-за рэчкі пачуўся гул матораў.

— Трактары, — сказала Рыма.

— Танкі,— паправіў Валодзя.

Яны стаялі на сваім маленькім гародзіку і прыслухоўваліся. Гул набліжаўся. Адсюль была відаць дарога, як і ў першы дзень вайны,— бязлюдная.

— Новая калона, і зноў на ўсход,— са злосцю сказаў Марк і павярнуўся, каб ісці ў хату.

Валодзя схапіў яго за руку.

— Глядзі,— і паказаў вачыма на мост. За мостам, за кустамі, стаяў танк,— не стаяў, а бадай што вісеў, нахіліўшыся на адзін бок, як вялізная чарапаха. Відаць, танкіст, спяшаючыся, крута павярнуў на мост, танк і занесла.

Люк адкрыўся, з танка высунуўся чалавек, увесь у чорным, і стаў разглядаць карту.

— Эх, дурні мы,— прашаптаў Марк,— усе вінтоўкі ў лесе пахавалі.— От, дурні!

— А стрэльба? — напомніла Рыма.

Хлопцы кінуліся ў дом. Схапілі стрэльбу, але патроны ляжалі ў пісьмовым стале, а шуфляда была замкнёна на ключ. Пакуль справіліся з замком, дасталі патроны — ля танка ўжо нікога не было.

— Яны пайшлі паўз лес,— сказала Рыма, якая заставалася за дазорнага.

— Колькі іх? — спытаў Валодзя.

— Трое.

Валодзя нахмурыўся. Кінуў позірк на танк, які бездапаможна вісеў над ракою. Немцы маглі пайсці да сваіх прасіць дапамогі. Яны вернуцца сюды, выцягнуць танк, і ён зноў будзе поўзаць па нашай зямлі, сеючы смерць.

— Рыма, газы... Хуценька! — крыкнуў Валодзя.

У сенцах стаяла бляшанка з газай, Рыма схапіла яе. 3 пакоя выбег Валодзя, трымаючы ў руках торбу і вялікую адвёртку.

— Пералі ў бутэлькі! Марк, бяры сякеру!

Пакуль Рыма пералівала газу, Валодзя стаяў на сцежцы і глядзеў, ці не ідзе хто.

Потым усе трое спусціліся да ракі. Рыма ўжо здагадвалася, навошта ім газа. Зараз яны падкрадуцца да танка. А там... «Гэты танк не будзе больш забіваць нашых савецкіх людзей».

Па дарозе загрукатала падвода.

— Хавайцеся! — крыкнуў Валодзя.

Яны нырнулі ў кусты, стаіліся.

Валодзя расхінуў галінкі і стаў углядацца на дарогу. 3-за яго пляча выглянула і Рыма. 3 вёскі ехаў дзядзька. На падводзе была навалена вопратка, стаяла некалькі крэслаў і блішчаў на сонцы медны начышчаны самавар. Дзядзька пугай сцябаў каня, спяшаўся. Відаць, яшчэ не ўсё забраў з хаты, якую аграбіў.

Валодзя плюнуў. Сціснуўшы зубы, ён чакаў, пакуль праедзе падвода, і злаваў, што нейкі рабаўнік перашкаджае ім.

Каб дабрацца да танка, трэба толькі перайсці мост. А мост высокі, далёка відаць, і каді ідзеш па ім — таксама відаць здалёк.

Падвода прагрукатала міма і схавалася за ўзгоркам.

— На мост! — скамандаваў Валодзя.— Калі хто зноў з’явіцца на дарозе — прыгніцеся да парэнчаў, каб не пазналі.

Рыма бегла сагнуўшыся. Яна ніколі не думала, што мост такі доўгі. Раней яна прабягала яго хутка і ёй нават здавалася, што яна пралятае яго. А цяпер яму не было канца.

Калі яна дабегла да танка, Валодзя і Марк ужо былі ля яго.

— Ты схавайся ў кустах і глядзі, каб ніхто не ішоў. Мы з Маркам хутка,— і Валодзя знік у люку танка. Следам за ім улез туды і Марк.

Рыма чакала. Ёй здавалася, што браты надта доўга сядзяць у танку. Што яны там робяць?

Трэснула сухая галінка. Ад нечаканасці Рыма ўздрыганулаея, азірнулаея. Але гэта прабег нейчы сабака. 3 люка паказалася Валодзева галава.

— Нікога няма?

— Нікога.

Валодзя вылез, памог Марку выцягнуць з люка кулямёт.

— Ідзі сюды,— сказаў ён Рыме.

Марк узяў з Рыміных рук бутэлькі з газай. Рыма з Валодзем павалаклі цяжкі кулямёт, а Марк выліў газу ў люк танка, чыркнуў запалку і кінуў туды.

Ужо ля дома Рыма пачула выбух.

Праз дзень у вёску прыйшла рота чырвонаармейцаў. Вёў яе малады лейтэнант.

— Адступаеце? — спыталі ў яго хлопцы,

— Будзем займаць абарону.

Акапаліся, паставілі кулямёты, супрацьтанкавую гармату, заляглі.

Па дарозе рухалася калона нямецкіх матацыклаў. Рота ўдарыла па ёй. Некалькі матацыклаў было разбіта, астатнія павярнулі назад. Выпаўз танк. Яго абстралялі, і ён павярнуў. Пасля гэтага стала ціха.

Ноччу рота атрымала загад адыходзіць. Немцы пачалі абстрэльваць вёску. Снарады то пераляталі, то не даляталі. Толькі некалькі ўпала на вуліцу. Потым праз вёску папаўзлі танкі з чорна-белымі крыжамі на баках. Яны ішлі на Оршу.

Кожны дзень хлопцы блукалі па месцах, дзе былі баі, шукалі зброю.

Аднойчы Марк сустрэўея каля лесу са сваім сябрам Васілём Баразной, з якім вучыўся разам у школе. Васіль жыў у Брыцалавічах, кіламетраў за сем ад Ліпеня, з бацькамі і сястрой Нінай, равесніцай Рымы.

— Як справы, Васіль? — спытаў Марк.— Што робіш, што думаеш рабіць?

— Ды вось, бадзяюся пакуль без усякай справы,— адказаў Васіль, насцярожана глянуўшы на Марка.

— А што гэта ў цябе кішэня так адтапырваецца? Ці не гарэлка?

— Так, цацка адна.

— А можа, мы з табой аднолькавыя цацкі шукаем?

— Можа, — Васіль паціснуў плячыма.

«Не верыць»,— падумаў Марк, і яму стала крыўдна. Хацелася паказаць пісталет, з якім вось ужо два дні ён не расставаўся, але ўспомніў, што яму гаварылі брат і Сакольчык: «Ты, хлопец, гарачы надта не будзь, цяпер асцярожнаець патрэбна». I ён стрымаў сябе.

— Вось што, Васіль,— сказаў ён,— прыходзь вечарам да нас, пагутарым,

Марк ужо расказаў абодвум Валодзям пра сустрэчу — яны чакалі Васіля. Калі той прыйшоў, зашчапілі дзверы, не запальваючы лямпы, прыселі да стала і, нахіліўшыся адзін да аднаго, ціха гаварылі пра армію, пра фронт, які быў ужо за Оршай, пра тое, як жыць далей.

— Мне б цяпер крылы — пераляцеў бы на той бок фронта! — летуценна сказаў Марк.

А Васіль, насупіўшы бровы, буркнуў:

— I тут людзі патрэбны.

Так у іх маленькай групе з’явіўся яшчэ адзін чалавек.

У тумбачку, што стаяла ў спальні, Валодзя ўманціраваў маленькі сабраны ім самім радыёпрыёмнік, і кожны вечар яны слухалі Маскву. Весткі былі невясёлыя: нашы адступалі.

8

Раніцай Рыму пабудзілі стрэлы. Яна ўсхапілася і падбегла да акна. Аканіцы былі зачынены. Падышлі і Валодзя з Маркам, прыслухаліся. Стралялі ля самага доміка, у школьным садзе.

Рыма памкнулася на двор. Але браты яе не пусцілі. Калі страляніна сціхла, Валодзя асцярожна адчыніў дзверы і выглянуў. У садзе было ціха, толькі на дарозе гергеталі немцы.

Непадалёку ад доміка нерухома ляжаў савецкі баец. Калі немцы зніклі за ўзгоркам, хлопцы падышлі да яго. Валодзя дастаў дакументы забітага, прачытаў.

— «Віталь Ануфрыевіч Сярпко, нарадзіўся 22 сакавіка 1922 года ў Новасібірску».

— Яму было дзевятнаццаць,— сказала Рыма, углядаючыся ў незнаёмы спакойны твар.

Хлопцы пайшлі ў хлеў па лапаты, каб тут жа, ля яблыні, пахаваць байца. А Рыма забегла ў дом, схапіла паляўнічую стрэльбу, што ляжала пад буфетам цяпер ужо зараджаная, і, вярнуўшыся ў сад, лягла за кустом, прыцэлілася. Па дарозе зноў ехалі немцы.

Валодзя заўважыў сінюю сукенку за кустом і кінуўся да Рымы, рвануў стрэльбу:

— Што ты робіш, цябе ж заб’юць!

— Хоць аднаго немца і я заб’ю,— упарта прашаптала Рыма.

— Дурніца. Хіба так ваяваць трэба?

Неяк пад вечар Валодзя прывёў дамоў чалавека з цёмным, абветраным тварам, у выцвілым на сонцы плашчы. Нізка на вочы ў яго была насунута камандзірская фуражка.

Рыма ўбачыла на фуражцы маленькую чырвоную зорачку, і ў яе ад радасці моцна застукала сэрца: гэты чалавек здаўся ёй блізкі і родны.

Валодзя адправіў яе на кухню.

— Накарміць трэба чалавека,— сказаў ён, і Рыма гатова была паставіць на стол такому госцю ўсё, што ў яе было. Яна спяшалася. Хацелася хутчэй вярнуцца ў пакой, каб паслухаць, пра што там гавораць.

Не прайшло і дзесяці хвілін, як на стале ўжо сквірчэла яечня, а ў місцы ляжалі свежыя гуркі і праснакі. Але пабыць у пакоі Рыме не ўдалося.

— Марк пайшоў па нашы лодкі,— сказаў Валодзя.— Але трэба яшчэ адна. У каго б папрасіць?

— Можа, да дзядзькі Ціта схадзіць? — прапанавала Рыма.

— Схадзі.

— А куды прыгнаць?

— Плыві ўніз па рацэ, мы там будзем.

Рыма выбегла з хаты.

Стары Ціт быў дома, латаў дзіравыя мяшкі.

— Дзядзька Ціт, можна, я вашу лодку вазьму, мне трэба.

— А вашы, што, сплылі?

— Ага,— падхапіла Рыма,— сплылі і няма на чым пераняць.

— Вазьмі, вунь ля дзвярэй ключ вісіць.

Рыма схапіла ключ, крыкнула:

— Дзякуй!

Не забыла ўзяць вёслы, што стаялі пад страхой, і праз хвіліну ўжо выплывала на сярэдзіну ракі. Плынь падхапіла яе і панесла. Рыма лёгка ўзмахвала вёсламі, ледзь дакранаючыся імі да вады, і ёй здавалася, што яна ляціць на крылах.

«Вось так бы ляцець і ляцець усё жыццё, не спыняючыся»,— думала яна.

— Асцярожна! — даляцеў да яе Валодзеў голас.

Рыма крута павярнула ўбок. Яна ледзь не ўрэзалася ў Валодзеву лодку, якая нізка, амаль па самыя барты, сядзела ў вадзе. Крыху далей узмахваў вёсламі Марк. На лодках сядзелі нашы байцы. Рыма здагадалася, што гэта той самы полк, які трапіў у акружэнне і пятнаццаць дзён вёў няспынныя баі з немцамі. А цяпер полк прабіраўся на ўсход, на фронт.

Рыма падплыла да берага, дзе стаяла група байцоў. Яны хуценька ўскочылі ў лодку, узялі з яе рук вёслы. Яна села на карму руляваць.

Да позняй ночы лодкі хадзілі ад берага да берага. Калі ўсе байцы былі перавезены, Рыма падышла да камандзіра і сказала:

— Я ведаю лясныя сцежкі. Давайце правяду.

Камандзір паглядзеў на дзяўчынку, асцярожна запытаў:

— А не цяжка табе будзе?

— Не! — узрадавалася Рыма.— Я прывыкла.

— Ну, вядзі,— і, добразычліва ўсміхнуўшыся, дадаў.— Сусанін у спадніцы...

Яны пайшлі. Камандзір ішоў за Рымай, і ёй гэта было вельмі прыемна. Яна не адчувала ніякага страху. «Добра вось так, з усімі разам, у адным страі»,— думала яна.

А камандзір раптам сказаў:

— Табе яшчэ ў лялькі гуляць, а ты з намі... як сапраўдны баец.

I калі напамінак пра лялькі пакрыўдзіў Рыму, то слова «баец» прымусіла падняць галаву.

Камандзір усміхнуўся, і няголены чорны твар яго стаў добры.

Ён крануў Рыму за плячо.

— Ну, хопіць, вярніся, дзяўчынка, далей мы самі пойдзем.

Рыма запярэчыла:

— Не, вы можаце выйсці на дарогу, а там немцы... Я яшчэ трошкі правяду.

— А ты не будзеш баяцца адна ісці назад?

— Не. Я цяпер нічога не баюся.

Толькі пад раніцу Рыма вярнулася дадому, лягла на ложак і адразу заснула. Спала моцна, як да вайны. Шчаслівая ўсмешка доўга не зыходзіла з яе твару.

А потым зноў пацягнуліся дні, аднастайныя, трывожныя. Хлопцы ўсё часцей пакідалі Рыму адну, наказваючы нікуды не выходзіць. Рыма злавалася. Яна ж даказала ім, што можа быць карыснай, дык чаму яны зноў ад яе хаваюцца? Яна не ведала, што рабіць. Спрабавала чытаць кнігі — не чыталася.

Немцы арганізавалі ў вёсцы паліцыю. На чале яе паставілі паволжскага немца Лютара, кляпальшчыка з лесгаса. Раней непрыкметны, заўсёды маўклівы Лютар цяпер гаспадаром хадзіў па Ліпені. Крок яго стаў шырэйшы, плечы ён расправіў і, здаецца, ростам падняўся. Ён добра ведаў жыхароў Ліпеня і трымаў людзей у страху. Пачаліся арышты.

Наконт Кунькоў у Лютара былі свае меркаванні. Ён лічыў сябе вялікім псіхолагам. «Бацька арыштаваны,— думаў Лютар,— значыць, у дзяцей адзін шлях — паліцыя». I ён сказаў пра гэта хлопцам. Браты аднекваліея:

— Мы яшчэ крыху пагуляем.

— Ну што ж, гуляйце,— паляпаў іх па плячы Лютар,— але майце на ўвазе, вялікай Германіі патрэбны адукаваныя, сумленныя людзі.

Хлопцы дома смяяліся з Лютара:

— Пачакай, пачакай. Мы табе наладзім такую паліцыю, што век не забудзеш...

Рыме было страшна ад усяго гэтага. Часам яна выходзіла з дому і спускалася да ракі. Садзілася на бераг і доўга глядзела на ваду. У ёй адлюстроўваліся і зялёная трава, і кусты вербалозу, і неба, блакітнае і бяздоннае. Здавалася, што вада стаіць на месцы, Але Рыма ведала, гэта не так. Яна не раз кідала на сярэдзіну ракі трэскі, яны хутка плылі да моста, потым за мост і знікалі далёка ў лесе.

Вось вярба схіліла да самай вады сваё голле і любуецца ім, як у люстэрка. I здасцца Рыме, што няма ніякай вайны, няма немцаў.

Усё часцей і часцей Рыма ўспамінала мінулае. Мінулае — гэта ўсё, што было да вайны. Якім далёкім цяпер здавалася яно Рыме: школа, школьныя сябры, паходы ў лес...

Усё яе жыццё было звязана са школай, з вёскай, з лесам. Прыехала сям’я сюды — Рыма была зусім маленькая. Але яна помніць, як бацька прынёс з лесу бярозку, кволую, тонкую, пасадзіў яе ля дома і сказаў:

— Расці вялікая.

Рыма тупала вакол босымі ножкамі, утоптвала зямлю і таксама прыгаворвала:

— Расці вялікая, расці вялікая...

Бярозка прыжылася, набралася сілы, вясною зазелянела, пацягнулася да сонца трапяткімі галінкамі.

Бярозка вырасла, узнялася вышэй за дом. Кожную раніцу, калі Рыма выходзіць з доміка, лісты на бярозцы трапечуць ад радасці. А на свеце вайна...

Рыма пачынае думаць пра тое, як яна першы раз прыйшла ў школу.

Скончылася шумнае лета. Воеень пазалаціла лісце на дрэвах, жоўтым дываном пакрыла палі. Валодзя і Марк пачалі збірацца ў школу. Рыма з зайздрасцю глядзела на іх. Сумна ёй будзе дома адной. А Рыма не хацела сумаваць і папрасіла маці купіць і ёй партфель і кніжкі. Першага верасня разам са старэйшымі яна пайшла ў школу. Настаўніца Ганна Балеславаўна здзівілася, убачыўшы Рыму.

— Колькі табе гадоў? — спытала настаўніца.

— Пяць,— адказала Рыма.

— Табе яшчэ гуляць трэба.

— А я хачу вучыцца,

— А не надакучыць?

— Не, я ўжо чытаць умею, мяне брацікі навучылі.

Так Рыма стала вучаніцай.

У класе яна была самая маленькая і сядзела за першай партай. Грышка Усачоў, што сядзеў ззаду, неяк раз паспрабаваў тузануць Рыму за тугія цёмныя коскі. Яна войкнула ад болю і, не доўга думаючы, стукнула кнігай Грышку па галаве. Ганна Балеславаўна запісвала на дошцы заданне на дом. Яна азірнулася на шум.

— Рыма, ты забываеш, што знаходзішся ў класе,— голас настаўніцы гучаў строга.

Рыма маўчала,

— Біцца няможна,— паўтарыла настаўніца.

— Грышка яе першы за касу тузануў,— уступілася Валя, што сядзела побач з Рымай.

— Трэба было мне сказаць.

— Я не даносчыца,— пакрыўджана буркнула Рыма.

А цяпер гэты Грышка — сын паліцая. Яго бацька Павел Усачоў рабуе насельніцтва і кожны дзень п’яны брыдка лаецца на вуліцы.

Рыма адганяе ад сябе думкі пра Усачова. Яна хоча думаць толькі пра тое, што было, а не пра тое, што робіцца цяпер.

Яна ўспамінае, як першы раз вудзіла рыбу. Браты ёй далі самую горшую вуду з вялікім іржавым кручком, прывязаным да ніткі. 3 якой гордасцю яна несла гэтую вуду на сваім плячы! А потым нечакана не столькі для сябе, колькі для братоў, заўзятых рыбаловаў, выцягнула з рэчкі вялізнага ляшча. Вуда паламалася, лешч скакаў на беразе, а Рыма са страхам глядзела на яго. Дома яна расказвала маці:

— Я яго цягну, а ён упіраецца, я яго цягну, а ён упіраецца, а потым падумаў — дзяўчынка маленькая, першы раз вудзіць, хай сабе...

Рыміным ляшчом частавалі ўсіх суседзяў. Адна толькі мама ведала, колькі да гэтага ляшча прыдалося рыбы, прынесенай старым рыбаловам дзядзькам Цітам.

3 Цітам Паркалавым, калгасным конюхам, рыбаловам і паляўнічым, у хлапчукоў была даўняя дружба. Яны часта бегалі ў канюшню: чысцілі стойлы, паілі коней, толькі б дзядзька Ціт узяў іх з сабой на начлег. I ён браў: дваіх Кунькоў і іх старэйшага сябрука Валодзю Сакольчыка.

Аднойчы, пасля доўгіх угавораў, пасля горкіх слёз дзед узяў на начлег і Рыму.

Дзед сядзеў ля вогнішча, і водбліскі полымя асвятлялі яго вастраносы твар. Побач на аўчыне масцілася Рыма. Яна глядзела на агонь, што палаў у вогнішчы, і моўчкі слухала.

— Мяне жыццё навучыла,— гаварыў Ціт спакойным, крыху хрыплаватым ад прастуды, а можа і ад пякучага тытуню голасам.— Думаеш, такім лайдаком рос, як ты?

— А я не лайдак,— крыўдзіцца Марк.

— Ну, не лайдак, — згаджаецца стары. — Гэта я так... У твае гады я ўжо ў князя Радзівіла пастухом быў.

— Дзеду, а які ён, князь, вусаты?

— Можа і вусаты. Я не бачыў.

— А кажаш, што служыў у яго.

— Служыў, а не бачыў. У яго, ведаеш, колькі такіх вёсак было, як наша — пальцаў на руках не хопіць, каб пералічыць. Жыў ён у Варшаве, а адсюль яму толькі грошы высылалі, нашым потам палітыя. А нас яшчэ халуямі звалі.

— Чаму халуямі?

— А кім жа мы былі? Уся вёска на пана рабіла. Вось яе, вёску, значыць, і празвалі — Халуі. Толькі пасля рэвалюцыі нас людзьмі зрабілі, а вёску Ліпень зваць сталі. Панскія пакоі былі на тым месцы, дзе цяпер школа стаіць. Высока над ракой. Калі паноў прагналі, сталі думаць, што пабудазаць тут, у такім прыгожым месцы. I надумалі — школу. Вось як. А вы яшчэ вучыцца не хочаце...

— Хто не хоча? — Марк ледзь не падскочыў ад абразы.— Валодзя,— звярнуўся ён да брата,— ну, скажы, што ты ўсяго Тараса Бульбу на памяць ведаеш.

— Ён ведае, я не сумняваюея, а вось ты?

— I я ведаю... толькі першы раздзел яшчэ.

— А ну, паслухаем, што ты ведаеш.

— Калі ласка!..

Дома начлежнікаў чакала маці з гарачым енеданнем.

— Ну, як? — спытала яна ў Рымы, якая першая ўбегла ў хату.

— Дзядуля частаваў нас печанай бульбай. Смачная якая!

Даўно гэта было. Тады, паснедаўшы, яна пабегла да Валі, каб расказаць ёй пра начныя прыгоды. А цяпер і Валя да яе не прыходзіць. Рыма неяк схадзіла да Валі, але цёплай размовы не атрымалася, Валя была напалохана вайной і баялася выйсці з хаты.

А тут яшчэ браты нешта задумалі. Рыма адчувала гэта па тым, як яны раптам змаўкалі, калі яна заходзіла да іх у пакой.

Пачалося гэта пасля іх сустрэчы з групай капітана Бобрышава. Хлопцы ўдзельнічалі ў сапраўдным баі. Падцягнулі гарматы на ўскрай лесу і абстралялі калону нямецкіх машын.

Толькі ў пачатку верасня група пачала прабірацца на ўсход. Пра ўсё гэта Рыма ведала.

9

У адзін з вераснёўскіх дзён немцы сабралі на плошчы ўсіх жыхароў Ліпеня. Паліцэйскія з сабакамі хадзілі па хатах і выганялі тых, хто схаваўся і не хацеў ісці. На плошчы было цесна ад старых, жанчын, дзяцей. Немцы пастроілі ўсіх і скамандавалі:

— Яўрэі і камуністы — тры крокі ўперад!

Жанчына з дзіцем на руках зрабіла нясмелы крок і спынілася, аглядаючыся. Астатнія не варухнуліся.

— Не хочаце? — крыкнуў афіцэр. — Пан Лютар!

— Слухаю,— выцягнуўся Лютар у струнку перад немцам.

Той махнуў рукой.

Лютар з двума паліцэйскімі стаў абыходзіць рады і моўчкі тыцкаць пальцам у аднаго, другога, трэцяга. Паліцэйскія штурхалі гэтых людзей насярэдзіну плошчы. Вось паліцай пацягнуў за каўнер Соню, Рыміну аднакласніцу. Соня ўпіралася, каўнер парваўся, і паліцай ударыў дзяўчынку па галаве. Яна ўпала, моцна стукнуўшыся аб зямлю. Маці падняла яе, і яны стаялі цяпер на сярэдзіне плошчы, прыціснуўшыся адна да адной і бездапаможна азіраючыся.

Вось ля іх ужо стаіць доктар, які лячыў Рыму і заўсёды, калі прыходзіў, казаў: «Пакажы язык». Тады Рыме было смешна. А цяпер страшна. Настаўнік гісторыі аглядаецца навокал, быццам развітваецца з усімі. Вывелі жанчыну з маленькім дзіцем, якога яна трымала на вышыванай падушачцы.

Нямала людзей апынулася на сярэдзіне плошчы. Іх абкружылі салдаты з аўтаматамі і паліцэйскія і павялі на мост. Астатніх таксама павялі, толькі ў другой калоне. Рыма не хацела ісці. Яна звярнула ўбок, але немец балюча ўдарыў яе ў плячо прыкладам аўтамата.

Першую калону выстраілі ля парэнчаў. Пачуліся стрэлы, нечалавечы крык і ўсплёскі вады. Рыма заплюшчыла вочы, у яе закружылася галава, і яна ледзьве не ўпала. Браты падхапілі яе пад рукі, яна моцна, да болю ў сківіцах сціснула зубы і застагнала.

— Глядзіце, усе глядзіце! — крычаў пранізлівы голас.— Трэба было самім гэта зрабіць раней, тады не было б вайны...

Потым стала ціха. Рыме здалося, што ўсе разышліся. Яна расплюшчыла вочы і ўбачыла белыя твары людзей.

Мост і парэнчы былі ў крыві, а рака па-ранейшаму несла і несла хвалі. Яны прыбівалі да пясчанага берага маленькую падушачку з вышытымі блакітнымі васількамі.

Увесь вечар Рыма праплакала. У яе вушах стаяў крык, а перад вачыма кружылася на вадзе вышытая падушачка.

«Што гэта робіцца? Як можна без прычыны, без віны забіць столькі людзей? За што?»

Яна плакала, бо была бяссільная што-небудзь зрабіць. «А ці так? Ці сапраўды я зусім бездапаможная? Трэба нешта рабіць! Трэба нешта рабіць. Толькі што?» Яна прыслухалася: браты спалі. Уночы яны доўга аб нечым шапталіся. Адно яна чула выразна — Марк сказаў: «Трэба хутчэй». А што хутчэй, яны Рыме не кажуць. I яна ім не скажа таго, што надумалася.

Яна ціхенька выйшла. Глухая ноч апусцілася на зямлю, ні зорак, ні месяца. Можа і ім страшна глядзець на тое, што робіцца, і яны пахаваліся, каб не бачыць. Рыма спынілася ля парога. Халодны вецер дыхнуў ёй у твар, нібы праганяючы назад, у пакой, дзе цёпла і ціха, дзе толькі цікае і цікае будзільнік, адлічваючы дзень і ноч, дзень і ноч. А цяпер нешта стукае ў яе скронях, быццам той жа будзільнік нагадвае ёй, што час ідзе, што міне ноч, а раніцай будзе позна...

I Рыма рашуча пайшла ў ноч, садамі, гародамі прабралася ў вёску, пастукала Валі ў акно. Тая выглянула, убачыла Рыму і цішком выйшла.

— Валя,— зашаптала Рыма.— Трэба нешта рабіць, я так не магу.

— А што рабіць?

— Пойдзем нарвём кветак і занясём на мост. Пойдзем, Валечка, прашу цябе.

— Але ж цяпер ноч, а пасля шасці вечара хадзіць забараняецца. Расстрэл! — спалохана адказала Валя, папраўляючы валасы.

— Валечка, яны павінны ўбачыць, што мы... ну, што мы людзі. Я адна не спраўлюся, не паспею да раніцы. Пойдзем!

Але Валя адмаўлялася:

— Баюся я, расстраляюць жа...

Рыма адступіла крок і прагаварыла пагардліва:

— Не хочаш, не трэба. Сама спраўлюся. Баязліўка.

Рыма зразумела: парвалася апошняя нітачка, якая звязвала яе з дзяцінствам. Парвалася назаўсёды.

Кветкі раслі ў садку каля іх дома і ў школьным двары. Вобмацкам яна рвала іх, абламвала карэнні, ранячы сабе пальцы. Але не заўважала гэтага. Яна насіла ахапкі на мост і вярталася зноў і зноў, і ўсё ёй здавалася мала...

А раніцай людзі ўбачылі на мосце кветкі. Гэта быў Рымін пратэст.

Той жа раніцай адбылася размова, якой ужо некалькі дзён са страхам чакала Рыма.

— Збірайся,— сказаў Валодзя, — пойдзем у Дукору.

— Я не пайду ў Дукору,— звонкім ад хвалявання голасам адказала Рыма.

— Ты будзеш жыць там, бо так трэба! Ты робіш такое, і нават не знаходзіш патрэбным раіцца з намі. Глядзі, якія ў цябе рукі... Думаеш, не ведаем, чаму?

Рыма схавала рукі за спіну.

— Вы таксама нічога мне не гаворыце,— сказала яна.

— Зразумей, мы з Маркам пойдзем у партызанскі атрад.

— I я з вамі.

— Глупства! — пачаў злавацца Валодзя.— Я старэйшы, і ты павінна слухацца мяне.

Рыма бездапаможна паглядзела на братоў.

— Валодзя, Марк, зразумейце... Без вас я не хачу заставацца,— сказала яна ціха.— Вазьміце мяне з сабой. Я не буду вам замінаць, і вам не будзе сорамна за мяне. Вось паглядзіце, чэснае піянерскае!..

Марк не вытрымаў, падышоў да Валодзі:

— Валодзя, а можа...

Валодзя нахмурыўся, паглядзеў на Рыму і ўбачыў, з якім страхам яна чакае адказу.

— Ну, вось што,— нарэшце сказаў ён.— Мне ўсё роўна трэба ў Дукору. Пойдзеш са мной, а там паглядзім.

Праз два тыдні Валодзя з Рымай вярнуліся ў Ліпень. Больш пра Дукору ў доме гаворкі не было. Калі Марк застаўся сам-насам з Валодзем, ён спытаў:

— Ну, як?

— Група ёсць, чалавек дваццаць. I Рыму прыйдзецца браць з сабою...

Так вырашыўся Рымін лёс. Ёй не прыбавілася гадоў. Яна заставалася дзяўчынкай-піянеркай, але з гэтага часу станавілася побач з дарослымі людзьмі, народнымі мсціўцамі.

10

У канцы верасня пачаліся абложныя дажджы. Шэрае неба нізка навісла над зямлёю.

Частку сабранай зброі хлопцы пераправілі ў партызанскі атрад, а тая, што аставалася ў дуплах, пачала ржавець. Трэба было перанесці яе ў сушэйшае месца і перачысціць. Вінтоўкі чысцілі ўночы, пры газоўцы, шчыльна зачыніўшы аканіцы і завесіўшы вокны коўдрамі. Кулямёт намерыліся пачысціць удзень. I ледзьве не папаліся. У хату зайшоў Грышка Усачоў. Ён, мабыць, нешта заўважыў, бо назаўтра Марка арыштавалі. Але, патрымаўшы хлопца ў паліцыі якіх дні тры, пусцілі.

...Партызаны рыхтаваліся да першай баявой аперацыі. Вырашылі ўзарваць палатно чыгункі Мінск — Бабруйск на ўчастку Талька — Верайцы і падарваць масты.

Валодзя, прыйшоўшы з лесу, доўга шаптаўся з хлопцамі ў спальні. У партызанскім атрадзе яму загадалі пераправіць ва ўмоўленае месца кулямёт і ўсе боепрыпасы, якія ў іх ёсць.

Думалі доўга, нарэшце паклікалі Рыму. Іншага выйсця не было.

— Рыма, трэба даставіць партызанам кулямёт,— сказаў Валодзя.— Мы, параіўшыся, рашылі даручыць гэта табе. Згодна?

— I ты яшчэ пытаешся? — толькі і сказала яна.

— Заданне вельмі адказнае. Мы верым, што ў цябе хопіць асцярожнасці і смеласці выканаць яго. Ад гэтага залежыць поспех баявой аперацыі атрада,— дадаў ён.

— Ты ідзеш на вялікую справу,— сказаў Рыме Сакольчык.— Жадаем удачы.— I моцна паціснуў руку.

Пакуль Марк насіў часці кулямёта да ракі, Валодзя растлумачыў Рыме, дзе яе будуць чакаць партызаны. На хвалях гойдалася лодка, у ёй ляжала накошаная трава. Кулямёт закідалі травой. Рыма села ў лодку і пачала павольна веславаць супраць плыні.

Немцы хадзілі па дарозе, бачылі дзяўчынку ў лодцы. Яна часам кідала вясло, брала ў рукі серп і паджынала траву, што звісала з берагоў.

Па дарозе ўздоўж ракі ішоў Блінкоў, намеснік начальніка паліцыі. Ён нядаўна прыехаў у іх вёску і ўсё нешта прыглядаўся, нешта вынюхваў. І цяпер ён спыніўся, убачыўшы Рыму, і доўга, уважліва назіраў за ёю. У Рымы пачалі млець рукі, ёй здавалася, што Блінкоў здагадваецца пра ўсё.

Блінкоў доўга стаяў на беразе і глядзеў на Рыму, на лодку, на траву ў ёй. Твар яго быў задумлівы. Адплыўшы на сярэдзіну Свіслачы, Рыма азірнулася і з палёгкай уздыхнула: Блінкова на беразе не было.

11

Усталявалася зіма, першая зіма на акупіраванай Беларусі. Раку скавала лёдам, засыпала снегам палі. Над комінамі хат нясмела віўся тонкі шэры дымок. Нават сабакі не брахалі, іх пастралялі паліцаі. Жыццё замерла. Толькі час ад часу п’яныя паліцаі гарлапанілі песні ды стралялі ўгору, каб застрашыць людзей.

А людзі больш прыслухоўваліся да глухіх далёкіх стрэлаў, партызанскіх. У вёсцы пачалі з’яўляцца лістоўкі, партызанскія адозвы да насельніцтва. У іх гаварылася: не трэба верыць балбатні, быццам Маскву ўжо занялі немцы. Масква наша, савецкая, і заўсёды будзе савецкай.

Валодзя Кунько перанёс свой маленькі радыёпрыёмнік на гару школы. Там слухалі зводкі, перапісвалі іх левай рукою, каб не пазналі почырк, і ноччу расклейвалі на сценах хат, на платах і слупах.

Пасля гэтага пачыналіся вобыскі і аблавы.

Школа пуставала. Ні немцы, ні паліцаі яе не займалі: школа была ў небяспечным месцы — на горцы, ля самага лесу. Паліцэйскі гарнізон і нямецкая камендатура месціліся ў цэнтры вёскі, у былых сельпо і сельмагу.

Жыхароў вёскі часта збіралі на плошчу, чыталі ім загады, падпісаныя нямецкім камендантам і Лютарам. Усе яны пачыналіся словам «забараняецца». Забараняецца збірацца групамі больш за два чалавекі, забараняецца сячы лес, забараняецца хадзіць па хмызняк, забараняецца паказвацца на вуліцы з надыходам цемнаты. Забараняецца, забараняецца...

Людзі слухалі гэтыя загады моўчкі, не гледзячы адзін аднаму ў вочы, і моўчкі ішлі туды, куды іх пасылалі,— расчышчаць ад снегу дарогі. Працавалі так, што толькі псавалі дарогу, і паліцэйскі, чырвоны ад натугі, крычаў:

— Гультаі! Хіба так працуюць? Абібокі няшчасныя!

Ён браў у рукі лапату, паказваў, як трэба расчышчаць, каб дарога была гладкая. А яны зноў ставілі лапату тырчком і моцна націскалі на яе нагой. Рабілася глыбокая ямка, яе крыху прыцярушвалі снегам.

Машыны на такіх дарогах буксавалі, немцы крычалі на паліцаяў, тыя на людзей.

Лютар быў нездаволены братамі Кунько, злаваўся, што да гэтага часу яны не пайшлі служыць у паліцыю. I калі з надыходам вясны немцы запатрабавалі рабочых на торфараспрацоўкі ў вёску Татарка, ён уключыў у спіс разам з Валодзем Сакольчыкам і Валодзю Кунько. Абодва Валодзі выбраліся з вёскі і замест Татаркі падаліся ў лес, у партызанскі атрад.

Рыма з Маркам асталіся сувязнымі.

Марк часта браў кошык, надзяваў гумавыя боты і ішоў у лес. Вяртаўся стомлены, прыносіў леташнія сасновыя шышкі.

Але Рыма ведала: не дзеля шышак ходзіць Марк у лес. Ён сустракаецца з партызанамі.

I Рыма не сядзела склаўшы рукі.

— Паглядзі, як там чыгунка жыве-дыхае,— сказаў ёй аднойчы Марк.

Ля чыгункі жыла Палагея Аляксандраўна Сакольчык. Яе дом — крайні. Муж Палагеі Аляксандраўны да вайны працаваў вартаўніком на чыгунцы.

I Рыма крочыла на край вёскі. Палагея Аляксандраўна частавала яе малаком і духмяным хлебам. Заводзілі размову пра чыгунку, пра тое, што немцы баяцца партызан і будуюць доты і бункеры. Палагея Аляксандраўна расказвала, што і дзе ў немцаў пабудавана, колькі іх у дэпо, як ахоўваецца вадакачка.

А Рыма пераказвала ўсё Марку, і ён ішоў у лес.

Аднойчы ён даў ёй паперку, у якой было напісана адно толькі слова: «Гатова». Паперку трэ было пакласці пад пень, што тырчаў пад горкай за ручаём.

Рыма цяпер смялей глядзела на немцаў, чым у першыя дні вайны. Яна ведала: у лесе ёсць свае людзі, з кожным днём іх становіцца ўсё больш і больш, і яны памогуць Чырвонай Арміі прагнаць з нашай зямлі фашыстаў.

Неяк Марк спытаў у Рымы:

— Не ведаеш, дзе ляжаць касцюмы драматычнага гуртка?

— Здаецца, у школе на гарышчы. А навошта табе?

— Барада трэба, светлая.

— Табе светлая?

— Не мне, Валодзю. Ён прыйдзе заўтра на досвітку.

— Добра, я пашукаю.

Рыма пайшла ў школу.

Ціха. Рыма ніколі не думала, што крокі могуць быць такія гулкія. Паднялася на гарышча. Там было цёмна. Гэта Валодзя заклаў фанерай выбітыя шыбы, каб не было відаць святла ад маленькай газовачкі, пры якой ён, Марк і Рыма запісвалі на школьных сшытках апошнія паведамленні з Масквы.

У Рымы не было ні запалак, ні запальнічкі. Упоцемку яна дайшла да акна, адкінула фанеру. Светлы прамень прарэзаў цемру, асвятліў чорныя бэлькі, павуцінне на іх. У дальнім куце доўгія скрыні. Рыма адчыніла адну. Тут былі касцюмы. 3 другой скрыні яна выцягнула некалькі парыкоў і барод. Бароды ўсе былі чорныя. Тады яна ўзяла да барады такі ж чорны парык. Хацела ўжо вяртацца дадому, як пачула нейчыя галасы. Падышла да акенца і асцярожна глянула ўніз. Ля іх хаты стаяў старэйшы Усачоў і аб нечым гаварыў з Маркам. Да Рымы данёсся гучны братаў голас:

— Адкуль я ведаю, у яго і пытайцеся!

«Знарок гучна гаворыць, каб я пачула»,— падумала Рыма.

Паліцай яшчэ нешта сказаў Марку, потым павярнуўся і пайшоў. Марк вярнуўся ў дом, адчыніў акно і адтуль стаў глядзець на школу. Рыма паказалася ў акенцы, Марк кіўнуў ёй галавой, што ўсё ў парадку.

На досвітку прыйшоў Валодзя. Рыма не пазнала яго. Ён і раней не быў гаваркі, а цяпер стаў зусім маўклівы і яшчэ больш сур’ёзны. Валодзя прайшоў па пакоях, разглядаючы ўсё, быццам бачыў упершыню. А можа, развітваючыся?..

Марк адчыніў грубку і дастаў парык з барадой.

— Навошта дома трымаеце? Эх вы... гора-канспіратары,—сказаў Валодзя. Ён узяў парык, зняў са сцяны квадратнае люстэрка і пайшоў у школу грыміравацца.

Камандзіру атрада, былому старшыні Асіновіцкага райвыканкома Мікалаю Філіпавічу Каралёву Валодзя прапанаваў свой план забойства Лютара. У плане была ўлічана лютараўская пунктуальнасць. Кожны дзень у адзін і той жа час Лютар выходзіў з паліцэйскага ўчастка і ішоў дамоў абедаць. Дом яго быў на другім канцы плошчы, на рагу маленькага завулка.

Пераапрануты Валодзя сустрэнецца з ім на плошчы і застрэліць яго. А потым? Потым ён разлічваў на свае ногі спартсмена.

Прыблізна за гадзіну да таго, як Лютар пойдзе абедаць, Валодзя выйшаў са школы, адарваў дошку ў плоце і пакрочыў па дарозе павольнай хадою старога. Мінуўшы мосцік, збочыў управа, пайшоў садамі, дзе раслі густыя кусты маліны і агрэсту. Вось стары, разбураны хлеў, за ім дом, дзе ніхто не жыве, ля дома — шчыльны невысокі плот. Валодзя прайшоў мясцінамі, якія даўно нагледзеў. Гэтак жа ён будзе бегчы назад. Прадуманы ўсе дробязі. А за плотам з выглядам чалавека, якому няма чаго рабіць, сядзеў Марк.

Роўна ў гадзіну выйшаў Лютар. Марк, праходзячы паўз плот, сказаў:

— Выйшаў, але з двума паліцаямі.

У кішэні Валодзевай світкі ляжала граната, і ён рашыў рызыкнуць. Не спяшаючыся, па-старэчы, пакрочыў ён па сцежцы на плошчу. Лютар ішоў хутка. Валодзя баяўся, што не сустрэнецца з ім, і пайшоў хутчэй, сціскаючы ў кішэні гранату. Яшчэ крок, і ён шпурне яе. I ў гэтую хвіліну з-за рога выехала машына з немцамі. Валодзя зразумеў, што ўсё прапала, і павярнуў назад. За яго спіной пачуўся пранізлівы голас Усачова.

— Бандыт! Трымай яго!

Валодзя пабег. 3 правай кішэні світкі ён выхапіў маўзер, з левай — пісталет ТТ. Усачоў пабег следам. Валодзя азірнуўся і стрэліў па ім. Усачоў упаў, потым падхапіўся і зноў пабег. Немцы выскачылі з машыны і пачалі страляць наўздагон. Валодзя адстрэльваўся з дзвюх рук, потым нырнуў у весніцы і на момант схаваўся ад немцаў. Тыя стралялі цяпер наўздагад.

I раптам Марк убачыў, што на вуліцы, на якую толькі што выбег Валодзя, стаіць другі паліцай і старанна цэліцца ў Валодзю. Не раздумваючы, Марк падбег да яго:

— Прамажаш, дай я! — выхапіў ён у паліцая вінтоўку.

Марк быў выдатны стралок, гэта ўсе ведалі. I паліцай не стаў спрачацца.

Пачуліся стрэлы, адзін, другі...

Рыма чула страляніну з кватэры Аляксандра Міхайлавіча, куды завёў яе Марк, перш чым пайсці з Валодзем. Яна не знаходзіла сабе месца, то садзілася, то падхоплівалася.

Адчыніліся дзверы, і ў пакой убегла жанчына.

— Забілі бандыта! — закрычала яна. — Хацеў, напэўна, нешта зрабіць. Не ўдалося. На мосце як далі ў спіну... А ён яшчэ з гарачкі прабег і — у лес.— Жанчына гэтак жа хутка выбегла.

— Хто гэта? — са страхам спытала Рыма.

— 3 Брыцалавіч, жонка паліцая.

Аляксандр Міхайлавіч пазваў свайго малодшага брата, падлетка.

— Збегай да Зіны і Мані, скажы, няхай сюды ідуць.

Той памчаўся праз дарогу, дзе жылі Зіна Коршыкава і Марыя Пілецкая. Хутка яны прыйшлі. Аляксандр Міхайлавіч даў ім два кошыкі.

— Ідзіце ў лес па шышкі.

Дзяўчаты выбеглі з хаты.

Хутка прыйшоў Марк. Рукі яго дрыжалі.

— Пашанцавала Лютару,— сказаў ён.— Яго выратаваў выпадак, недарэчны выпадак, які мог каштаваць Валодзю жыцця.

— А Валодзя дзе? — спытала Рыма.

— У лесе.

— Жывы?

— Жывы.

12

У другі раз паляваць на Лютара адправіўся Марк. Ён таксама разлічваў на лютараўскую пунктуальнасць. Кожны вечар, у адзінаццаць, ужо не адзін, а з паліцэйскім, Лютар выходзіў з паліцэйскага ўчастка і ішоў дамоў. Марк вырашыў яго падпільнаваць. Узяў гранату, зарадзіў пісталет. Папярэдзіў Рыму:

— Будзь напагатове, іду ў госці да Лютара.

Вуліцы былі пустынныя. Марк дабіраўся гародамі. Схаваўся за нізенькі штакетнік, стаў чакаць. Пачуліся крокі, і двое паліцэйскіх пастукалі ў дзверы.

— Хто там? — спытаў Лютар.

— Прыехаў маёр, выклікае вас у камендатуру.

— Зараз.

Праз хвіліну выйшаў Лютар. Ноч была цёмная, але Марк добра бачыў яго. Прыцэліўся са свайго ТТ, націснуў спускавы кручок. Асечка. Марк яшчэ раз націснуў — зноў асечка.

— Бандыт! — крыкнулі паліцаі і пачалі разбягацца.

Марк кінуў ім услед гранату. Выбух грымнуў зусім побач. Нехта закрычаў. «Значыць, папаў»,— падумаў Марк.

Ён пераскочыў цераз плот і, нізка прыгінаючыся да зямлі, пабег да ракі. Прыслухаўся. За ім ніхто не бег. Крыху пачакаўшы, ён пакрочыў дадому.

Раніцай Рыма даведалася, што ўсіх трох паліцаяў параніла. Лютара — у нагу. Іх павезлі ў Бабруйск, у шпіталь.

Замест Лютара застаўся начальнікам паліцэйскага гарнізона яго намеснік Уладзімір Блінкоў.

Марк стаў прыглядацца да Блінкова. Тонкі, вёрткі, ён не насіў паліцэйскай формы, хадзіў у гумавых тапачках і футболцы.

Аднойчы Рыма бачыла праз акно камендатуры, як Блінкоў іграў на раялі. Яна расказала пра гэта Марку.

— Можа, ён музыкант? — заўважыла яна.

— Ліха яго ведае,— адказаў Марк.— Але мне здаецца, што гэта трэба выкарыстаць.

Марк схадзіў да партызан, параіўся з камандзірам разведкі атрада Сцяпанам Сяргеевічам Сумчанкам. Сумчанка згадзіўся з прапановай Марка.

— Толькі будзь асцярожны,— папярэдзіў сн.

I Марк пачаў дзейнічаць.

Назаўтра яны з Рымай цэлы дзень круціліся каля паліцыі. Пасядзелі на прыступках ганка з сынам Лютара, Шуркам. Марк паскардзіўся Шурку, што паліцаі на пляжы мыюць коней — пакупацца нельга.

— Нічога не зробіш. Бацька не любіць, калі ад коней за вярсту нясе потам. Ён у нас акуратыст.

— А як яго нага, зажывае? — спытала Рыма.

— Урачы стараюцца. Абяцаюць тыдні праз два выпусціць. Пашанцавала яму, што асечка ў таго гада выйшла.

— Сапраўды пашанцавала,— згадзіўся Марк.

— Не разумею я тых, што ў лесе сядзяць,— гаварыў Шурка.— На што яны спадзяюцца? У немца пад нагамі ўся Еўропа, Маскву захапілі, Ленінград не сёння-заўтра здасца. Сіла! А перад сілай кожны стане на калені.

Марку так і хацелася сказаць яму: «Брэшаш, Масква наша». Але нельга было гаварыць гэта. I Марк сказаў толькі:

— А можа тыя, што ў лесе, думаюць інакш і не хочуць жыць на каленях.

— Усё роўна ўсіх іх чакае смерць.

— Усялякая і смерць бывае. Ды што гэта мы? Пра жыццё трэба думаць, а не пра смерць.

Марк падняўся, баючыся, што не вытрывае і скажа што-небудзь лішняе.

— Ну, бывайце,— сказаў Шурка,— мне трэба ісці.

На ганак выйшаў Блінкоў.

— Вы чаго тут? — спытаў ён у Марка.— Месца другога няма?

— Ды вось, з Шуркам пра жыццё гаварылі.

Блінкоў закурыў, нервова камечачы цыгарэту. Вечарэла. Ля будынка паліцыі нікога не было, усе паехалі па вёсках — рабаваць. I тое, што паліцэйскія не бачылі, як Марк стаіць з Блінковым, было дарэчы. Рыма нахілілася і падняла з зямлі галінку клёну. Іх многа валялася тут пад нагамі, зялёных галінак з ліпкімі пупышкамі. Яны былі ссечаны нядаўна, светла-зялёнае лісце яшчэ не паспела завянуць. А побач тырчаў з зямлі голы тонкі пянёк — усё, што засталося ад маладога клёна: нехта шашкай ссек яго.

— Гэтыя клёны мы, школьнікі, садзілі,— сказала Рыма.— Кажуць, калі чалавек вакол сябе толькі прыгожае бачыць, ён і сам становіцца прыгажэйшы.

Блінкоў маўчаў. Ён глядзеў кудысьці ўбок, камячыў у пальцах патухшую цыгарэту і думаў.

— А мне здаецца,— загаварыў Марк,— што толькі мастацтва можа ўздзейнічаць на чалавека і перш за ўсё — музыка. Чуў я аднойчы, як вы іграеце. Здорава! Зайздрошчу... Толькі тут, у гарнізоне, раяль разбіты. I настроіць яго няма каму. А ў нас у школе новенькае піяніна стаіць, перад самай вайной купілі, настроілі да выпускнога вечара.

Блінкоў недаверліва паглядзеў на Марка.

— Там клас зачынены, а я ведаю, дзе ляжыць ключ. Сам дзіўлюся, чаму да гэтага часу немцы не забралі піяніна. Можа, не ведаюць, што яно там ёсць?.. Хадземце пакажу.

Блінкоў хвіліну думаў, потым рашуча кінуў цыгарэту і першы сышоў з ганка.

— Пайшлі.

...Марк узяў над дзвярамі ключ, адчыніў залу. Пахла сырасцю і пылам. Блінкоў адразу падышоў да піяніна, падняў з падлогі нейкі шматок, працёр дэку, потым адкрыў яе, крануў пальцамі клавішы і зайграў.

Іграў ён добра.

Марк не ведаў, чыя гэта музыка, але добра разумеў яе. Ён стаяў з ключом у руках і слухаў.

Скончыўшы іграць, Блінкоў сядзеў моўчкі. Марк уставіў ключ у дзверы і павярнуў яго. Блінкоў пачуў гэта, падняў галаву і глядзеў моўчкі на Марка.

— Я партызан,— сказаў Марк.

Блінкоў падхапіўся з крэсла, рука яго пацягнулася да кабуры.

— Спакойна, апусці руку, у мяне таксама ёсць пісталет.

Блінкоў не зводзіў з Марка вачэй.

— А чым ты дакажаш, што ты... гаворыш праўду? — нарэшце спытаў ён.

— Праз два дні ты сустрэнешся з камандзірам партызанскага атрада. Толькі ведай: калі што — нас многа, і ты ўсё роўна жыць не будзеш.

Праз нейкі час Рыма ўбачыла, як Марк з Блінковым выйшлі са школы і спусціліся ўніз на дарогу.

На другі день Марк сустрэў на вуліцы Блінкова з двума паліцаямі. «Выдасць ці не?» — мільганула думка. Блінкоў абыякава паглядзеў на Марка і прайшоў міма. Марк з палёгкай уздыхнуў.

Дзён праз пяць на чыгуначнай ветцы Асіповічы — Ліпень — Градзянка, Блінкоў сустрэўся з Сумчанкам, камандзірам разведкі і намеснікам камандзіра партызанскага атрада.

Блінкоў расказаў пра сябе. Ён — музыкант, у першыя дні вайны, ранены, трапіў у палон. У лагеры яму сказалі: «Вылечым, калі пойдзеш у паліцыю». I Блінкоў згадзіўся.

— Я даўно прыглядаюся да Марка, і толькі адно мяне стрымлівала — арышт яго бацькі. А цяпер... вось я тут,— закончыў ён свой расказ.

Сумчанка выслухаў і сказаў:

— Што ж, паглядзім. Будзеце трымаць сувязь з Маркам Кунько. Ён ваш шэф.

«Шэфу» не цярпелася хутчэй, пакуль няма Лютара, разграміць паліцэйскі гарнізон. 3 Блінковым ён распрацаваў план разгрому. Блінкоў пакажа, дзе стаяць пасты, назаве паролі. Партызаны ўварвуцца ноччу ў вёску і разгромяць гарнізон.

13

Цяпер Марк начаваў у школе. Рыма была дома адна. Неяк апоўначы ў дзверы асцярожна пастукалі. Рыма падхапілася. «Напэўна, Марк»,— падумала яна. Падышла да дзвярэй, спытала:

— Хто тут?

— Мне Марк патрэбен.

Рыма пазнала Блінкова.

— Зараз.

Яна выйшла на двор.

— Пачакайце тут,— сказала Блінкову і ціхенька пайшла да школы. Падышла да акна, узяла ў рукі жменьку зямлі і сыпанула ў акно другога паверха. У акне паказаўся Марк. Рыма кіўнула галавой на дом і вярнулася да Блінкова.

Прыйшоў Марк.

— Заўтра раніцай уся паліцыя і немцы паедуць у Базок па цяляты,— сказаў Блінкоў.

— Ты таксама паедзеш?

— Павінен ехаць.

— Добра, едзь ззаду на веласіпедзе, надзень белую майку. Паміж Вязаўніцай і Базком адстанеш.

Ён паціснуў Блінкову руку на развітанне.

Марк многа разоў бываў у партызанскім лагеры, ведаў туды ўсе дарогі. Але на гэты раз ці то ад таго, што ноч была цёмная, ці то ад таго, што спяшаўся і бег нацянькі, заблудзіўся. Пасвятлела неба, пачало днець. «Няўжо не паспею»?

Выхад быў адзін. Ён падняў угару пісталет і стрэліў. I тут жа яго схапіў партызанскі пост.

— Хутчэй, хутчэй! — падганяў Марк.— Мне трэба да Караля,— так у атрадзе звалі Каралёва.

Кароль выклікаў да сябе Сумчанку, начальніка асобага аддзела атрада Стэльмаха і камісара Голанта. Па трывозе быў падняты атрад.

Стэльмах даў Марку свой паўаўтамат, і партызаны пайшлі на засаду. Паблізу вёскі Вязаўніца заляглі метраў за трыццаць ад дарогі. У сем гадзін раніцы ўжо ярка свяціла сонца, а падвод з паліцаямі не было. Не было іх і ў восем, і ў дзевяць. Марк ляжаў побач з Каралём і Валодзем.

«Чаму не едуць? — думаў Марк.— Яны павінны былі ўжо ехаць, сонца высока, а Блінкоў сказаў «раніцай». Можа Блінкоў падвёў яго, а ён атрад?» Ён адчуваў сябе вінаватым і не мог падняць вачэй на брата, на камандзіра атрада. Яны паверылі яму. А ён?.. Заслухаўся, што той прыгожа іграў і вось...

Раптам на дарозе паказалася падвода. На ёй ехаў паліцэйскі. Кароль ляжаў спакойна. Значыць страляць рана, трэба чакаць. Марк ужо бачыў твар паліцэйскага — гэта быў Павел Усачоў. Ён заўсёды і ўсюды лез першы. Падвода праехала, і зноў на дарозе — нікога. Але вось паказалася яшчэ адна, яшчэ. Марк налічыў усяго пяць. На кожнай падводзе ла чатыры паліцэйскіх. Ім было весела, яны гарлапанілі песні. Дарога была гразкая, нядаўна прайшоў дождж. Падводы расцягнуліся. Першая прыпынілася і стала чакаць астатніх, пакуль падцягнуцца. Пачакалі і партызаны. Калі першая падвода кранулася — Кароль стрэліў. Гэта быў сігнал. Застрачылі кулямёты, аўтаматы, на паліцэйскіх абрушыўся град куль. Паліцаі закруціліся, пачалі саскокваць. Тыя, што ўцалелі ад першых куль, заляглі ў канаву і пачалі адстрэльвацца. Некаторыя спрабавалі ўцячы да лесу, але іх даганялі партызанскія кулі. Страляючы, Марк увесь час шукаў вачыма Блінкова. Але яго не было.

Бой цягнуўся хвілін пяць. Калі ўсё сціхла, партызаны ўбачылі, што ў канаве ляжыць нейкі чалавек і махае над галавой пугай. Паднялі яго. Гэта быў стары Ціт Паркалаў, з якім Валодзя і Марк ездзілі на начлег.

— Дзядзька Ціт, а ты чаго тут? — спытаў у яго Марк.

— Не хапіла ў іх падводы, дык яны мяне з канём узялі.

— А дзе Блінкоў?

— У апошнюю хвіліну не паехаў, сказаў: галава баліць. Тады I немцы таксама не паехалі.

— Збаяўся, эх... — Марк не знаходзіў слоў.

Партызаны выпраглі коней, забралі ў забітых паліцэйскіх зброю. Старога Ціта адпусцілі дадому.

— Дзядзька Ціт не выдасць нас,— сказаў Марк.— Я ручаюся за яго.

— Але ж ён бачыў цябе, брата. Калі што — разумееш?.. — гаварыў Кароль.

— Разумею, але ж ён не скажа, я яго добра ведаю.

— Ну, глядзі, ты рызыкуеш больш за другіх, і твая сястра...

Ціт вярнуўся ў вёску. Калі немцы ў яго пыталіся, ці бачыў ён знаёмых сярод партызан, стары адказваў:

— Не, не бачыў.

— А многа партызан?

— У-у! Сіла! — мнагазначна адказваў Ціт.

Ад паліцэйскага гарнізона астаўся адзін Блінкоў. Праз некалькі дзён яму паведамілі, што ў вёску Лапкавіца прыехалі свіслацкія паліцаі і рабуюць насельніцтва. Лапкавіца была Ліпеньскага гарнізона, і паліцэйскія другіх гарнізонаў не мелі права гаспадарыць тут. Для гэтага ў іх былі свае вёскі. Блінкоў паехаў у Лапкавіцы. Яшчэ здалёк ён пачуў крык, плач, лаянку. Ля адной хаты паліцэйскія забіралі карову. Жанчына плакала, галасіла:

— А што ж я буду рабіць? А чым жа накармлю дзяцей? — За спадніцу чаплялася пяцёра малых.

— Аддайце карову! — сказаў Блінкоў.

— А твая якая справа? Ты хто такі?

— Начальнік ліпеньскай паліцыі.

— А мы плявалі, што ты начальнік.

Блінкоў схапіўся за наган.

Але свіслацкі паліцай першы стрэліў яму ў жывот. Блінкоў упаў...

Калі праз два дні вярнуўся са шпіталю Лютар і яму гіаведамілі, што Блінкова забілі, ёй сказаў:

— Шчасце яго. Каб застаў — павесіў бы.

14

Рыма стаяла ў хаце ля акна і чакала Марка. Ён пайшоў да партызан, каб дамовіцца з камандзірам. Больш заставацца ў вёсцы было небяспечна. Настаў час і ім падацца ў лагер.

Сцямнела. Над школай прарэзаўся серп маладзіка.

Рыма не запальвала лямпы, не зачыняла аканіц. Было самотна адной у цёмнай хаце. Але лягчэй чакаць, стоячы ля адчыненага акна. Ужо даўно меўся прыйсці Марк, і Рыма хвалявалася: чаму яго няма? Унізе, ля моста, хадзіў паставы немец. Хаця б Марк не напароўся на яго... Яна прыслухоўвалася да шолахаў за домам, але было ціха. Толькі плёскала ў берагі Свіслач.

Марк падышоў непрыкметна. Ценем прашмыгнуў міма акна, спыніўся ў сенцах, прыслухаўся.

— Марк! — ціха паклікала Рыма.

— Ты адна?

— Адна.

Ён увайшоў у сенцы, потым вярнуўся на двор, каб зачыніць аканіцы. Рыма запаліла газоўку. Марк унёс у пакой плецены кошык, у ім ляжаў ладны кавалак мяса.

— Вось, смажыць будзем.

Пад мясам ляжала нешта, падобнае на мыла.

— Нашто нам столькі мыла? — спыталася Рыма.

— Гэта тол.

Рыма з Маркам завесілі вокны пасцілкамі, ссунулі ўбок цяжкую камоду, паднялі дзве дошкі ў падлозе і схавалі туды тол. Паставілі ўсё, як было.

— Ну вось,— сказаў Марк.— А цяпер спаць.

Рыма ўздыхнула, але распытваць не стала. Яна навучылася маўчаць, бо ведала: што можна, Валодзя і Марк самі ёй скажуць. А калі маўчаць — значыць, так трэба.

Разбіраючы пасцель, Марк ціха прагаварыў:

— Падсмажым камендатуру — і ў лес.

Рыма доўга не магла заснуць. Яна не сумнявалася, што Марк падарве камендатуру, хоць і ведала, што зрабіць гэта не так проста. Камендатура была ў самым цэнтры вёскі, яе абнеслі высокім, у чалавечы рост, шчыльным тынам. Там, за тынам, хадзілі патрулі.

Назаўтра Марк схадзіў у разведку, а вярнуўшыся, выцягнуў тол, паклаў яго ў кошык, зверху засыпаў бульбяным лушпіннем.

— За камендатурай ёсць пусты хлеў,— сказаў ён Рыме.— Якраз насупраць дома, дзе жыве Рая Башко. Ведаеш, тая, што ў сельрадзе працуе? Трэба занесці тол да Раі, а яна потым перанясе яго цераз дарогу ў хлеў. Астатняе я ўжо сам.

— Добра, Марк, я занясу.

— Толькі асцерагайся. Калі здалёк убачыш немца або паліцая, лепш бакавой вуліцай абыдзі.

— Я асцярожна.

Рыма ўзяла ў рукі кошык, ён быў цяжкі.

— Данясеш?

— Што ты!

Рыма ішла па вуліцы, і ніхто не звяртаў на яе асаблівай увагі. Рыма несла лушпіны — каго гэтым здзівіш?.. На плошчы яна ўбачыла немцаў. Глянула на бакавую вуліцу, але і там былі яны. Выбару не было, і Рыма пайшла па плошчы насустрач немцам. У Раіным двары паставіла кошык і зайшла ў дом.

— Я лушпіны прынесла,— высыпце,— сказала.

Рая ўзяла кошык і хутка вярнулася, ужо з пустым.

Увечары, калі добра сцямнела, Марк выйшаў з дому. Следам за ім Рыма. У руках быў невялікі клунак: дзве пасцілкі — ёй і Марку. Цёплыя рэчы былі раней перапраўлены ў атрад. Рыма спусцілася да ракі і схавалася ў зарасніку вярбы. Сюды пасля выбуху павінен быў прыйсці Марк.

Рыма прыслухоўвалася. Але выбуху не было. Не было яго ні на другую, ні на трэцюю ноч. Марк прыходзіў да ракі амаль пад раніцу, і яны вярталіся дадому. Ночы былі месячныя, светлыя.

— Проста белыя... — злаваўся Марк.

Толькі на чацвёртую ноч месяц схаваўся за воблакі.

У плоце ля камендатуры быў толькі адзін паўметравы праход. Перад ім была пасаджана бульба. Яна толькі яшчэ паднялася ад зямлі, і схавацца ў ёй было нельга. А каб дабрацца да бульбы, трэба было паўзці гародамі міма трох хат. Марк падпоўз да прахода, як падпаўзаў ужо тройчы. «Няўжо і сёння не выйдзе?» — думаў ен, прыслухоўваючыся да крокаў вартавых. Іх было двое. Хадзілі яны моўчкі. Гэта добра, што моўчкі. I што не сустракаюцца адзін з адным — таксама добра.

Вось вартавы павярнуўся да Марка спіной і пайшоў уздоўж дома.

Марк адлічвае секунды: адна... дзве... тры... чатыры... дзесяць секунд — і вартавы ідзе назад. Значыць, у распараджэнні Марка дзесяць секунд. Калі вартавы павярнуўся спіной, Марк нячутна шмыгнуў за паркан і лёг за піўныя бочкі. Зноў размераныя крокі. Тол, звязаны шпагатам, ляжыць ля ног Марка, у кішэні — запалкі, прынесеныя з лесу, у руках пісталет. Крокі аднаго вартавога аддаляюцца ад яго, другога — набліжаюцца, Вось Марк бачыць твар немца, стомлены і нейкі абыякавы. Вартавы падышоў амаль да самых бочак. Яшчэ секунда, і ён павярнуўся да Марка спіной. Марк падхапіўся, адным рыўком апынуўся ля вартавога і рукаяткай пісталета моцна ўдарыў па галаве. Раз, другі. Зацягнуў вартавога за бочкі і прыслухаўся. Яму здалося, што калі ён забіваў вартавога — чуў увесь Ліпень. Але было ціха. Вось цяпер з’явіцца ля вугла другі вартавы. Калі ён павернецца да Марка спіной, трэба дзейнічаць.

Вартавы павярнуў за дом, Марк падбег да вугла, падлажыў тол, чыркнуў запалкай. Зламалася! Чыркнуў другой. Дрыжалі рукі. Ён лічыў секунды. Вартавы ўжо наблізіўся да канца дома, зараз паверне назад. Вядома, ён чуе, не можа не чуць, як чыркаюць запалкі. А можа думае, што сябар закурвае? Але ж у іх запальнічкі. Запалка ўспыхнула, і маленькі агеньчык пабег па шнуры. Марк падняўся, два крокі ступіў і адчуў, што далей ісці не можа. Падкасіліся ногі, і ён сеў на траву.

Пачуў крокі вартавога. Зараз ён убачыць Марка, і тады ўсё прапала — вартавы затопча маленькі агеньчык, яго, Марка, схопяць, схопяць і Рыму, будуць здзекавацца з іх. Ён сабраў усю сваю сілу і пабег бульбянішчам уніз да ракі. Ззаду грымнуў выбух.

Марк бег туды, дзе яго чакала Рыма.

— Немцы на Галёнах,— прашаптала яна.

— Хутчэй! Хутчэй!

Ён узяў у яе клунак, і яны паплылі на той бок ракі. Там быў лес, а ў ім — ратунак.

На досвітку Рыма дабралася да Брыцалавіч і пастукала ў знаёмую хату. Адчыніў Васіль Баразна.

— Што здарылася? Чаму ты мокрая?

— 3 Маркам плыла, ён падарваў камендатуру.

— А дзе ён сам?

— Застаўся ў лесе, чакае, мо пагоня будзе.

Марк прыйшоў, калі сцямнела. Васіль правёў яго і Рыму да першага партызанскага паста, што быў непадалёк ад вёскі, у Брыцалавіцкім лесе. Гэта ён, Васіль, праводзіў да гэтага ж паста абодвух Валодзяў — Кунько і Сакольчыка, а некалькі дзён назад — Палагею Аляксандраўну. Мужа яе немцы расстралялі.

ЛЯСНЫЯ ЖЫХАРЫ

1

Рыма сядзела ў зямлянцы на нарах, засланых яловымі лапкамі, і моўчкі глядзела на падлогу — чорную, утрамбаваную зямлю. На нізкім самаробным століку гарэла маленькая газоўка. У другім канцы зямлянкі былі яшчэ адны нары.

Рыма спала на адных нарах з Палагеяй Аляксандраўнай. Спалі апранутыя: немцы маглі наляцець кожную хвіліну. За ноч цела настывала, і раніцай хацелася хутчэй выскачыць з цёмнай зямлянкі ў лес, дзе зялёная трава і многа святла нават у хмарны дзень.

Сёння ў Рымы нявесела на душы. Яна зноў хадзіла да камандзіра роты Паўла Грыгаровіча прасіць, каб паслаў яе ў баявую роту. Павел Антонавіч сказаў:

— Ты думаеш, накарміць партызан, якія прыйшлі галодныя пасля бою, гэта мала?

— Я нічога не кажу, але ж... я ішла сюды, каб ваяваць...

— Ды ты больш карысці прынясеш тут, памагаючы Палагеі Аляксандраўне.

— Гэта яшчэ невядома...

— Адным словам, загад ёсць загад.

Рыма пайшла да камісара атрада Голанта, які да вайны працаваў другім сакратаром райкома партыі, і зноў даказвала сваё:

— Я не за тым ішла ў лес, каб бульбу абіраць...

Але і камісар быў няўмольны. Ён глядзеў на яе добрымі, спагадлівымі вачыма. Здавалася, вось зараз скажа: «Правільна, нам патрэбны воіны». А ён гаварыў зусім другое:

— Трэба ж каму-небудзь і бульбу абіраць.

Камандзіра атрада Каралёва не было. Яго выклікалі ў Маскву. Па яго прылятаў з «Вялікай зямлі» самалёт.

Так ні з чым Рыма вярнулася ў зямлянку.

Палагея Аляксандраўна збіралася пячы хлеб. Пякла яго ў вялізнай жалезнай бочцы. Хлеб удаваўся пульхны, смачны, партызаны хвалілі Палагею Аляксандраўну і называлі яе партызанскай маці.

Цеста паставілі з вечара. Яно падышло, паднялося над дзежамі і нагадвала вялізныя грыбныя шапкі.

— Пойдзеш са мной? — спытала Палагея Аляксандраўна.

Рыма падняла на яе заплаканыя вочы:

— Палагея Аляксандраўна, пагаварыце вы з камісарам, скажыце, што я вам не патрэбна, зусім не патрэбна, можа, тады ён мяне адпусціць.

Палагея Аляксандраўна села да яе на нары, абняла за плечы.

— Дзіцятка маё, навошта табе тая баявая рота, там жа забіць могуць.

— Ну, гэта яшчэ як выйдзе, я таксама страляць умею і хоць аднаго фашыста на той свет адпраўлю.

— Не дзіцячы гэта занятак,— ківала галавою Палагея Аляксандраўна.

На паляне пад бочкай ужо гарэў агонь. Рыма ўсё ж пайшла памагаць Палагеі Аляксандраўне. Непадалёку ад кухні пачула рогат. Азірнулася. Рагаталі партызаны. Перад імі круцілася маладзіца ў шырокай спадніцы, кофце і хустцы, завязанай пад бараду. Маладзіца паціскала плячыма, какетліва ківала галавой і спявала:

А мой милый — партизан.

С Гитлером сражается.

Мне, девчоночке, теперь

Гулять не разрешается.

Рыма пазнала Маркаў голас. Гэта ён пераапрануўся, каб пайсці па «языка». Рыма падышла бліжэй.

— А, Рыма, будзь здарова, сястрычка! Не сумуй, я хутка вярнуся,— весела сказаў Марк і пайшоў сцежкай, махаючы на развітанне рукою.

...Вярнуўся ён з немцам, у якога быў заткнуты анучай рот і звязаны рукі. Марк правёў немца ў зямлянку камандзіра, а сам, апрануўшыся ў сваё, падышоў да Рымы. Ля яе сядзеў Валодзя і чысціў аўтамат.

— Што нос павесіла? Вышэй галаву! — сказаў Марк, прымошчваючыся побач.

Рыма жаласлівымі вачыма паглядзела на братоў.

— Вазьміце мяне з сабою на заданне! Ну вазьміце,— не вытрымала яна.

— Не можам, не маем права,— адказаў Валодзя.

— Пабачыш, я не буду замінаць і вінтоўку сама ў баі здабуду.

— I не думай. Малая ты яшчэ.

— Ну, якая я малая?

— Наша сястрычка вырасла, а мы і не прыкмецілі,— сказаў Марк, стараючыся перавесці гаворку на жартаўлівы лад.

Але Рыма не хацела жартаваць.

— I вырасла. А вам я ўсё тая, што каля школы ў класы гуляла,— сказала яна.— I потым, гэта апека мне надакучыла. Не хочаце памагчы — без вас абыдуся. Сама, цішком пайду! А сядзець і чакаць нямаведама чаго не буду.

Хлопцы пераглянуліся. Такога яны не чакалі.

— Была б тут мама, наша апека табе не спатрэбілася б,— сказаў сурова Валодзя. — Але май на ўвазе, яна не дазволіла б табе лезці не ў свае справы.

Напамінак пра маці балюча адазваўся ў Рыміным сэрцы: дзе яна цяпер? Што з ёю? Колькі разоў ноччу Рыма размаўляла з мамай, расказвала ёй свае крыўды. Навошта яны так гавораць пра маму? I Рыма адказала:

— Была б тут мама, яна б ганарылася, што я не хачу за вашы спіны хавацца.

Рыма дастала з кішэні і падала Валодзю тры складзеныя разам паперкі: заява ў партызанскую камсамольскую арганізацыю і дзве рэкамендацыі.

— Я ў камсамол уступаю,— дадала яна.

Валодзя прагледзеў паперкі.

— Як уступіш, тады і будзем гаварыць, а цяпер няма чаго.

— Сумлення ў вас няма,— пакрыўдзілася Рыма і панура адышла ад братоў. Ногі нячутна ступалі па прымятай траве. Некалькі лістоў, пакружыўшыся ў паветры, ляглі на сцежку. Рыма падняла галаву, паглядзела ўгору. Раней густыя галіны над лагерам закрывалі ад вачэй неба, а цяпер скрозь парадзелыя кроны дрэў яно прасвечвалася, нізкае і шэрае. Настала восень.

На свята 25-й гадавіны Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі Рыму прынялі ў камсамол.

Партызанскі атрад вырашыў адзначыць свята Кастрычніка разгромам нямецкага гарнізона. Кіраваў аперацыяй Валодзя Кунько. Ён сам хадзіў у разведку, а потым доўга сядзеў у зямлянцы Сумчанкі, удакладняючы план.

Выйшлі ноччу, каб знянацку напасці на сонных фашыстаў. Ісці было цяжка. Ліў дождж. Пад нагамі хлюпала вада. Яна была ўсюды, і, здавалася, канца-краю ёй няма, як няма канца-краю цёмнаму лесу.

Партызаны ішлі, хаваючы пад паліто зброю. Неслі прыкрытыя брызентам кулямёты.

Дзесьці выў галодны воўк, плакала сава.

За групай партызан, якая расцягнулася па лесе, крадзецца маленькая цёмная постаць. Гэта Рыма. Яна прыціскае да грудзей гранату, якую ўзяла цішком у Марка. Дзяўчына баіцца адстаць ад партызан, што ідуць уперадзе, баіцца, што яны яе заўважаць і адправяць назад у лагер. А яна хоча быць з імі. Яна ўглядаецца ў цемру і нікога не бачыць, толькі чуе, як хлюпае пад ботамі вада.

Нарэшце да яе даносяцца прыглушаныя галасы. Валодзя аддае каманду. Значыць, прыйшлі. Рыма схавалася за дрэва, прыслухалася. Некалькі чалавек аддзялілася ад групы і пайшло ўперад. «Здымаць пасты»,— здагадалася Рыма. Атрад прыціх.

I вось ужо гучыць Валодзеў голас:

— Уперад!

Ён першы кідаецца да варот высокай сцяны, якой абгароджаны гарнізон.

Застрачылі кулямёты, за сцяну паляцелі гранаты. Прайшла хвіліна, другая, і адтуль, з-за сцяны, бліснулі дзесяткі вогненных маланак. Завылі мінамёты.

— За Радзіму! — зноў пачуўся Валодзеў голас.

Навокал выла, свістала, грымела. Рыма ляжала, прыціснуўшыся тварам да мокрай травы, і баялася падняць галаву. Ёй здавалася, што ўсе кулі ляцяць толькі да яе, і варта толькі паварушыцца, як яна назаўсёды астанецца ляжаць тут, і ніхто не будзе ведаць, дзе яна. Але падняцца трэба. Не будзе ж яна ляжаць тут, пакуль скончыцца бой. У яе ж ёсць граната.

Не падымаючы галавы, Рыма пачала прыслухоўвацца, каб разабрацца, дзе страляюць. Партызаны адышлі ўбок ад варот і адстрэльваліся. Але што гэта свішча і свішча над самай Рымінай галавой? Яна азірнулася і ўбачыла горку, з якой тырчаў ствол. «Дзот»,— здагадалася Рыма.

Асцярожна, баючыся паварушыцца, Рыма дастала гранату, пацягнула за кальцо і, адставіўшы правую руку ўбок, кінула гранату ў дзот. А сама зноў прыціснулася тварам да мокрай травы. Пачуўся выбух. Не, не дарэмна Рыму называлі «снайперам снежак» — яна пацэліла адразу ў амбразуру. Ёй хацелася закрычаць ад радасці, але яе ўсё роўна ніхто б не пачуў. Да яе даносіліся крыкі партызан. Яны былі ўжо за сцяной. Там ішоў рукапашны бой.

Рыма кінулася ў вароты.

Там распараджаўся Валодзя.

— Мёртвых і параненых падабраць. Гарнізон падпаліць. Жыва, хлопцы!

Раптам Валодзі здалося, што перад ім мільганула Рыма. «Няўжо ўпотай ішла за намі?»

Ён пабег да партызан, што неслі раненых і забітых.

— Рыму не бачылі? — і сутыкнуўся з ёю.

Сагнуўшыся, Рыма цягнула некалькі вінтовак. Хацелася сказаць ёй «малайчына», але нічога не сказаў: партызаны неслі параненага таварыша.

2

Цяпер у Рымы была свая вінтоўка.

«Ёсць зброя — значыць баец»,— думала Рыма. Марк вучыў яе акопвацца, хавацца ад праціўніка, поўзаць па-пластунску, прыціснуўшы да зямлі галаву і цела. Два разы цішком ад Валодзі Марк узяў яе з сабою ў засаду: адзін раз партызаны абстралялі машыну з немцамі, другі — перад калонай машын узарвалі мост...

У гэтых засадах Рыме было не так страшна, як тады, у кастрычніцкую ноч, калі яна засталася адна ля варожага дзота. Цяпер побач з ёю былі партызаны, ужо абстраляныя ў баях, быў Валодзя Сакольчык, быў Марк.

Пасля засад Марк гаварыў Сакольчыку, каб чула Рыма:

— Ведаеш, Валодзя, я і не думаў, што наша Рыма такая храбрая. Яна стане сапраўдным партызанам. А ты як думаеш?

Сакольчык згаджаўся з Маркам, а Рыме было няёмка чуць гэтыя словы, таму што цяжкая вінтоўка дрыжала ў яе руках і кулі ляцелі не туды, куды яна іх пасылала. I ёй здавалася, што ўсе гэта бачылі.

Рыма разумела — трэба больш трэніравацца, каб навучыцца добра страляць, але патроны былі на строгім уліку. У партызан не хапала боепрыпасаў. Усё, што яны мелі, здабывалася ў баях з немцамі і паліцаямі. Заставалася адзінае выйсце — вучыцца ў баі. I яна сачыла за Маркам. Ледзь толькі яна заўважала, што ён рыхтуецца да бою,— правярае вінтоўку, пісталет, запасаецца боепрыпасамі,— Рыма падсаджвалася да яго і пачынала прасіць:

— Марчанька, мяне возьмеш?

Марк хмурыўся.

— Ты ж разумееш, даведаецца ён — будзе крыку.— Марк меў на ўвазе Валодзю.

— Не даведаецца, я вас сустрэну ля паста,— паспешна дадавала Рыма, чмокала Марка ў шчаку і хуценька бегла ў сваю зямлянку.

...Прыйшла зіма. Ударылі марозы. Распальваць агонь уночы было небяспечна. Над лесам лёталі нямецкія самалёты, высочвалі, ці не курыцца дзе між дрэў светлы дымок. I тады на гэта месца ляцелі дзесяткі бомб.

Аднойчы на дарозе партызаны сустрэлі ліпеньскіх паліцаяў. Гэта ўсё былі чужакі. Ніхто з навакольных вёсак у паліцыю не пайшоў, і Лютару давялося вербаваць іх аж у Бабруйску. Цяпер гарнізон размяшчаўся ў школе. Яе абнеслі высокай двайной сцяной, засыпанай у сярэдзіне пяском.

— Не школа, а сярэдневяковая крэпасць,— гаварыла Рыма, шкадуючы, што для гэтай крэпасці высеклі цэлую дзялянку лесу.

Паліцаі вярталіся з чарговага абходу вёсак. Завязаўся бой. Сярод трафеяў, прынесеных партызанамі ў лес, была цёплая лыжная куртка. Партызаны аддалі яе Рыме. Дзяўчына прынесла яе ў зямлянку. Палагея Аляксандраўна збіралася выйсці з зямлянкі і ніяк не магла адубелымі пальцамі завязаць хустку.

— Памажы, Рымачка! — папрасіла яна.

Але замест таго, каб завязаць, Рыма пачала разматваць хустку і расшпільваць гузікі на паліто Палагеі Аляксандраўны.

— Здыміце паліто, я вам куртку прынесла. Адразу сагрэецеся, яна цёплая.

— Ды што ты, Рыма, табе самой трэба, вунь сукенка, як лахман.

— Нічога, нічога, мне цёпла, я маладая. Мне сорамна мерзнуць.

I яна памагла Палагеі Аляксандраўне апрануцца.

— Ну, дзякуй, дзіцятка, уважыла старую, не дала сэрцу змерзнуць.

Аднойчы пасля бою партызаны прынеслі ў лагер параненага Валодзю. Мінай яму перабіла абедзве нагі. Яго прынеслі ў зямлянку на насілках: дзве доўгія палкі пераплялі галінкамі і пакрылі шынялём. Бледны, з запалымі вачыма, Валодзя ляжаў моўчкі, нават не стагнаў.

Пакуль Сакольчык запрагаў каня, каб везці Валодзю ў партызанскі шпіталь, медсястра зрабіла яму перавязку. Ён абвёў усіх памутнелым, стомленым позіркам, стаў углядацца ў Рыму, нешта сказаў. Рыма нахілілася над ім.

— Заўтра... дзень твайго... нараджэння...

— Валодзечка, не трэба гаварыць, не трэба,— папрасіла Рыма.

Але ён не слухаў.

— Вось ты... і вырасла. Вазьмі ў мяне... пісталет...

Рыма адшпіліла кабуру, што вісела ў Валодзі на поясе, дастала маленькі чорны пісталет і працягнула яго Валодзю.

Ён пакруціў галавой.

— Гэта табе... Думаў заўтра аддаць... а прыходзіцца сёння...— Твар яго скрывіўся ад болю, і ён гучна, працягла сказаў, нібы прастагнаў:— Жы-ыць хачу! — і моцна сціснуў зубы.

Выла мяцеліца. Снег сляпіў вочы, сыпаўся за каўнер і, растаўшы, сцякаў па спіне халоднымі кроплямі. Рыма нічога не заўважала. Яна сядзела на краі саней, нахіліўшыся над Валодзем, і прыкрывала яго ад снегу і ветру. Побач з санямі ішлі Марк і Валодзя Сакольчык.

Партызанскі шпіталь — кіламетраў за шэсць ад атрада. Валодзю прывезлі адразу ў «хірургічны кабінет» — прасторную зямлянку з вокнамі, сцены і столь якой былі абабіты прасцінамі.

Старэнькі хірург доўга мыў рукі ля бляшанага рукамыйніка і праз акуляры назіраў, як санітары клалі раненага на стол. Потым ён агледзеў Валодзевы ногі.

— Доктар, зрабіце ўсё, каб я застаўся... жывы,— папрасіў Валодзя.— Хай без ног, але я буду яшчэ карысны.

— Паспрабую, толькі давядзецца пацярпець, наркозу ў нас няма.

Доктар павярнуўся да медсястры, якая стаяла ля шафы з інструментамі, і сказаў толькі адно слова:

— Пілу.

Рыму, Марка і Сакольчыка ў зямлянку не пусцілі, яны чакалі ў маленькіх сенцах. Рыме здавалася, што аперацыя цягнецца бясконца і што яна чуе, як ідзе час: секунда за секундай, мінута за мінутай.

Раптам у цішы пачуўся Валодзеў голас.

— Вы скончылі, а я ўсё ж... паміраю.

Рыма рванула дзверы. Маленькі кручок адскочыў, і яна апынулася ў зямлянцы. Ніхто яе не затрымліваў. Яна падышла да Валодзі. Ён ляжаў на белай прасціне, пакрыты прасціною і сам белы, як прасціна. Рыма ўзяла яго руку, каб сагрэць у сваёй. Пальцы былі сінія, гэта ён так моцна сціскаў імі край стала, каб не крычаць ад болю.

Падышоў Марк. Сакольчык прычыніў дзверы зямлянкі і астаўся стаяць ля іх, як вартавы.

Валодзя паглядзеў на Рыму. 3 яе вачэй цяклі слёзы.

— Не трэба плакаць... сястрычка,— сказаў ён.— Калі сустрэнеш... маму... перадай ёй... што я яе... вельмі любіў...

Потым перавёў позірк на Марка.

— Ну што ж... нічога не зробіш... Бі за сябе... і за мяне... А можа яшчэ... і выжыву...

Памёр ён пад раніцу, калі на ўсходзе ледзь пачынаў займацца дзень.

Маленькая працэсія моўчкі ішла за санямі. Вярталіся ў лагер.

У Рыміных вушах стаялі словы доктара:

— Я стары, я многа бачыў, а такой волі...

Ён не дагаварыў...

Пакуль збівалі труну, Марк сказаў Рыме:

— Ты ідзі адпачні, потым прыйдзеш.

Рыма паслухмяна пайшла ў сваю зямлянку. Забралася на нары, забілася ў куток. Нехта адчыніў дзверы, і ў зямлянку ўварваліся клубы халоднага паветра. Нізка прыгінаючыся, спусцілася Палагея Аляксандраўна.

— Ты тут, дзіцятка, а я цябе шукаю. Вось зараз я табе чаю дам, сагрэешся, сэрца і адыдзе.— Палагея Аляксандраўна распаліла пячурку, наліла ў кацялок вады, паставіла на агонь, а сама пачала даставаць з мяшэчка, што вісеў над нарамі, сушаны ліпавы цвет. Заварыла і падала Рыме бляшаны кубак пахучага ліпавага чаю.

Рыма патрымала кубак і паставіла на нары.

— Цётачка,— прагаварыла яна ціха,— ён жа маленькі, зусім маленькі.

— А ты не думай пра яго, не думай. Нічым ужо не паможаш. Яна такая, смерць, па парадку не бярэ. А так, каго надумаецца, таго і забірае. Ты не думай. Яму ўжо ўсё роўна...

Потым усю ноч Рыма з Маркам сядзеді ля труны. У ганаровай варце стаялі партызаны. Рыма не плакала. Яна думала пра Валодзю, размаўляла з ім. Вось яго жыццё абарвалася, яркае і кароткае, як бляск маланкі. «Я ганаруся, што ты мой брат,— у думках гаварыла Рыма, гледзячы на спакойны Валодзеў твар.— Ты пражыў мала, але жыў так, як мог — адкрыта і сумленна. Ты не хаваўся ад ворага, біў яго. Ты ведаў, за тваімі плячыма Радзіма, гэта значыць і наш дом, і наша школа, і наша мама, і мільёны мам, якія адправілі сваіх сыноў і дачок на страшную бітву. Ты не дайшоў да мэты, цяпер пайду я. Клянуся, табе не будзе сорамна за мяне».

Валодзю хавалі на лясной паляне непадалёк ад лагера, на партызанскіх могілках. Скупа, усяго па некалькі слоў, простых і шчырых, сказалі аб ім партызаны. Рыме цяжка было гаварыць, слёзы душылі яе. Яна стала на калені перад валодзевай труной і ціха сказала:

— Твой аўтамат не будзе ржавець, абяцаю табе гэта...

Труну апусцілі ў магілу, засыпалі пяском. Прагрымеў развітальны салют, партызаны нізка схілілі галовы над магілай таварыша. Потым моўчкі разышліся, а ля свежага ўзгорачка засталіся самыя блізкія: Рыма з Маркам і Валодзя Сакольчык...

Марк цяпер кожны дзень хадзіў на дыверсіі, але Рымы з сабою не браў. Ён нічога не гаварыў ёй, проста не браў. Адыходзіў так, каб яна не ведала, калі і куды. Рыма разумела: ён яе беражэ. А хіба яна магла згадзіцца з гэтым? I калі ёй перадалі, што ў суседнім атрадзе знаходзіцца Ніна Баразна з братам Васілём, яна парашыла пайсці туды ўпрасіць камандзіра, каб яе таксама залічылі ў баявую роту.

На Рыміну просьбу адпусціць яе ў атрад імя Ракасоўскага, каб пабачыцца з аднакласніцай, камісар атрада Голант адказаў пытаннем:

— Назад вернешся?

— Не ведаю. Цяжка хадзіць па Валодзевых слядах.

3

3 нямецкага палону ўцёк фельчар Рыгор Баразна. Ён прыйшоў у атрад Каралёва і хутка стаў камандзірам групы. Потым гэта група вырасла ў самастойны атрад, які размясціўся ў лесе, недалёка ад Асіповіч, на правым беразе Свіслачы. У гэты атрад і пайшла Рыма..

Яна прымала ўдзел у баявых аперацыях, стаяла на пасту, трапна страляла, і яе лічылі някепскім байцом.

Вечарамі ў зямлянцы было людна. Мужчыны курылі самасад, гаварылі пра вайну, пра немцаў.

— Фрыц хітры, гэта разумець трэба.

— Што мне яго хітрасць, я яго ўсё роўна не баюся.

— Ну і дурань. Трэба не толькі сілай, а і розумам яго браць...

3 атрада Каралёва прыйшоў Марк. Ён схуднеў і стаў зусім падобны на хлапчука. Сядзеў моўчкі, чакаў, пакуль Рыма ўправіцца пачысціць аўтамат. Потым папрасіў:

— Правядзі мяне.

Рыма накінула хустку, паліто. Выйшлі з зямлянкі. Было ветрана. Высока над галавою вісела халоднае зорнае неба. Рыма паправіла на галаве хустку.

— Трэба табе шапку-вушанку насіць. У хустцы — не баец,— сказаў Марк.

— Чаму?

— Вушы павінны быць адкрыты, каб усё чуць.

Памаўчалі. Скрыпеў пад нагамі снег, ад марозу трашчалі дрэвы.

— Можа, вернешся? — парушыў маўчанне Марк.— Цяжка мне, нам трэба быць разам.

— Не магу. Цяпер я — баец. Нядобра бегаць з атрада ў атрад.

— Палагея Аляксандраўна сумуе без цябе. Яна цябе любіць, як маці.

Рыма ўздыхнула.

— Буду прыходзіць да цябе, да яе. А зусім пайсці не магу. Не крыўдуй на мяне за гэта.

Дайшлі да ўзлеска. Тут, у хмызняку, Рыма ведала, стаяў вартавы — апошні пост атрада.

— Буду прасіцца на «жалезку»,— сказала Рыма на развітанне.

Марк пакруціў галавой.

— Ведаю, скажаш, не дзіцячая справа,— дадала яна.— Нічога, паспрабую.

Думка ўзарваць эшалон апошні час не пакідала Рыму. «Што такое вінтоўка або нават аўтамат?» — думала яна.— «Адзін стрэл, адна чарга, і аднаго немца няма. Іншая справа — тол».

Рыма з зайздрасцю глядзела на падрыўнікоў. Вось каб навучыцца! Папрасілася, каб яе паслалі на «жалезку». Але на яе толькі рукамі замахалі. Дзе там! На чыгунцы стаіць узмоцненая ахова. На заданне хадзілі групы па пяць, дзесяць вопытных партызан і то часта варочаліся ні з чым.

«Ну што ж, не пускаюць — не трэба. Пайду адна і адна падарву эшалон»,— вырашыла Рыма.

Яна расказала пра гэта Ніне.

— Што ты? Адна?..

— Калі не бяруць у групу — пайду адна.

У падрыўніка Барыса Дзмітрыева яна распытала, як рыхтаваць і закладваць міну. Барыс не рабіў з гэтага сакрэту. Ён лічыў, што кожны партызан павінен умець абыходзіцца з толавай шашкай, і растлумачыў Рыме, як гэта робіцца. Рыма ўважліва слухала і добра запомніла ўсё. Цяпер трэба было раздабыць капсуль. Прасіць у Дзмітрыева яна не адважылася і звярнулася да другога падрыўніка, Алёшы Міцюрава. Міцюраў — арлоўскі хлопец — у першыя дні вайны трапіў у акружэнне, потым — у палон. 3 палону ён уцёк, прывёў з сабой яшчэ трыццаць палонных. Частка з іх асталася ў атрадзе Баразны, а частка перайшла ў атрад Лівенцава. Гэта было летам 1942 года.

Алёша быў стрыманы, маўклівы хлопец. Але партызан добры. Да яго і надумала звярнуцца Рыма. Ёй чамусьці здавалася, што ён не павінен ёй адмовіць. Але Міцюраў сказаў:

— Не магу я і не прасі. Ты загінеш, і я сабе ніколі гэтага не дарую...

— Алёша, ну, зразумей, трэба ж мне даказаць, што яны дарэмна не бяруць мяне з сабою.

— Я не ведаю, што робяць «яны», а ты робіш глупства,— стараўся ўгаварыць Рыму Алёша. Але яму гэта дрэнна ўдавалася. Голас яго гучаў мякка, і гэту мяккасць добра адчувала Рыма.— Пачакай трохі, потым я сам цябе навучу і разам пойдзем. Добра? Ну, добра, Рыма?

— Я не магу чакаць.

— Чаму?

— Не магу!

Аднаго разу Міцюраў моцна заснуў. У зямлянцы нікога не было. Рыма падкралася да яго, выцягнула з-пад падушкі карабок і ўзяла адзін капсуль. Тол і шнур ляжалі тут жа ў зямлянцы.

Цяпер яна цішком, каб ніхто не ведаў, пойдзе і зробіць тое, што задумала. На шматку паперы Рыма напісала камандзіру атрада: «Я пайшла на жалезку. У лагер не вярнуся, пакуль не ўзарву эшалон. За мяне не турбуйцеся».

Потым падумала крыху, напісала яшчэ запіску: «Я ўзяла капсуль. Задуманае выканаю. Усе твае страхі дарэмныя. Угаворваючы мяне, ты думаў, што робіш мне дабро. Калі мне ўдасца спусціць эшалон, то, вярнуўшыся ў лагер, магчыма, і буду размаўляць з табою, а калі не, то ніколі з табой больш не загавару». Гэту запіску яна паклала ў карабок, дзе былі капсулі, узяла прасціну і непрыкметна выйшла з зямлянкі.

Ноч была цёмная, на небе ні зоркі. Толькі бялеў пад нагамі пушысты снег. Рыма ледзьве пазнавала дарогу. Пайшла нацянькі, абыходзячы партызанскія пасты, каб яе не ўбачылі, не вярнулі ў лагер.

Колькі часу ішла — Рыма не ведала. Толькі нешта стаў моцна ціснуць на плячо мех з толавымі шашкамі. Яна пераклала яго на другое плячо, але не памагло. Ёй стала горача, не слухаліся ногі. Спынілася, скінула ля густой елкі мех, прысела. Зняла шапку-вушанку, выцерла твар, агледзелася. Днела. Стары лес канчаўся, пайшоў яловы маладняк. Ялінкі стаялі белыя, нібы навагоднія. Сёння і сапраўды была навагодняя ноч, і сёння Рыма рыхтуе немцам падарунак. Ён тут, у мяшку. Цяжка, але нічога, яна яго данясе.

Рыма дастала з кішэні кавалак чэрствага хлеба, з’ела яго, узяла ў рот камячок снегу. Потым ускінула на плечы свой мех і пакрочыла далей. Ішла лесам, балотам, абыходзячы вёскі, што сустракаліся на шляху, прапаўзала ля нямецкіх пастоў, ляжала ў снезе, накрыўшыся прасціной, калі праязджалі на машынах або праходзілі недалёка фашысты. Ішла і ішла, пакуль наперадзе не паказаўся насып чыгункі. Яна выбрала месца далей ад вартавой вышкі.

Па насыпу ў адзіночку і групамі з ліхтарамі ў руках снавалі патрулі. Рыма выбрала гусцейшы кусцік і лягла за ім, пільна ўглядаючыся перад сабою. Дастала катушку са шнурам, надзела на кіёк, укапала ў снег. Мароз шчыпаў за вушы, але яна не закрывала іх шапкай. Нельга. Вушы — гэта другія вочы, яны ўсё павінны чуць.

Вось на насыпе зарыпеў снег. Зноў патрулі. Рыма прытуліла галаву да зямлі, сціскаючы ў руцэ гранату. Два немцы падышлі блізка, спыніліся і пачалі закурваць. Раптам яна ўздрыгнула. Над самай яе галавою гучна каркнуў крумкач, паляцеў за чыгунку.

Немцы пастаялі і пайшлі далей, крокі пачалі аддаляцца і нарэшце зусім сціхлі.

Рыма папаўзла да палатна. Адной рукой яна цягнула мех з толам і капсулем, другой — канец шнура. Дапаўзла да насыпу, прыслухалася. Было ціха. Толькі вецер гнаў снег, і ён шамацеў, як сухое лісце ў лесе. Паднялася на насып, дакранулася рукой да рэйкі. Халодны метал абпаліў руку. Фінкай разграбла пад рэйкай снег, палажыла тол. Да кальца ўзрывальніка прывязала канец шнура, уставіла ў тол капсуль і асцярожна адпаўзла ўбок. Яна ведала: дакраніся выпадкова да шнура — шнур выб’е чаку, чака ўдарыць у капсуль, і тол узарвецца. Асцярожна паўзла ля шнура, пакуль не дабралася да кусціка, дзе пакінула кіёк з катушкай. Лягла за кусцік і пачала чакаць.

Чакала доўга. Зноў па насыпу прайшлі патрулі. Ліхтарыкамі свяцілі на рэйкі. Рыма падумала, што ўсё скончана. Вось зараз яны ўбачаць шнур, і тады, замест эшалона, яна ўзарве толькі двух немцаў-вартаўнікоў. Рыме захацелася плакаць ад крыўды, ужо рука яе пацягнулаея да шнура, ужо яна гатова была пацягнуць за яго, але немцы, пра нешта ажыўлена размаўляючы, патушылі ліхтарыкі і пайшлі далей.

«Не,— парашыла Рыма,— пакладу міну толькі тады, калі пачую, што ідзе цягнік».

Рыма падпаўзла да насыпу, забрала міну і адпаўзла. Ляніва, быццам нехаця, падымалася сонца, бліснула промнямі і схавалася за хмару. Рыма забралася ў стог сена, што стаяў на балоце. Сядзела там, чакала цемнаты. Потым зноў папаўзла на свой пост.

У другую ноч ёй таксама не пашанцавала. Рэйкі гулі. Яна падкладвала тол, адпаўзала да шнура, але... эшалоны ішлі з фронту, ішлі амаль пустыя, у тыл, за папаўненнем. Не, на такі эшалон яна не будзе траціць зарад, яна ўзарве той, які ідзе на фронт з салдатамі, з афіцэрамі, са зброяй!

Рыма забірала міну і адпаўзала ў стог. Так было некалькі разоў. Стомленая чаканнем, схаладнелая, на досвітку яна закапалася ў сена, скруціўшыся ў камячок, але заснуць не магла. Хацелася есці. Апошні кавалак хлеба яна згрызла ўчора. Рыма разграбла снег на балотных купінах, спадзеючыся знайсці там журавіны. Яна знайшла некалькі мерзлых ягад, з’ела іх. Цяпер, калі трохі абагрэлася, голад адчуваўся яшчэ больш. Трэба было нешта рабіць. А тут яшчэ аднекуль пахла гарэлым... Што б гэта магло быць?

Недалёка ад месца, дзе стаяў стог, кіламетры за тры ад лесу, была вёска. Рыма ведала: гэта Залессе. Яна пойдзе туды і папросіць есці. Толькі куды схаваць мех з толам? Пакінуць у стозе? А калі раптам хто прыедзе браць сена? Яна выцягнула мех, аднесла яго ў лес і закапала ў снезе.

Неўзабаве яна была ўжо ў вёсцы. Днём на дзяўчыну мала хто звяртаў увагу. Пастукала ў крайнюю хату. Адчыніла бабулька.

— А дзіцятка ж маё, ты ж змерзла зусім, заходзь, пагрэйся. Ці здалёку ідзеш?

— Здалёку, бабуля, з Брыцалавіч.

— 3 Брыцалавіч? Ох, ведаю я ваша гора, ведаю,— прыгаворвала старая, ляскаючы засланкай у вялікай, на паўхаты, печы.

«Пра якую бяду яна гаворыць?» — мільганула думка. На ўсякі выпадак Рыма ўздыхнула і паківала галавой. А старая працягвала:

— От праклятыя, і бога на іх няма! Гэта ж трэба, усю вёску разам з людзьмі спаліць.

«Дык вось адкуль пахла гарэлым! Брыцалавічы! Там жывуць родныя Ніны Баразны. Што з імі?»

— Як жа табе ўдалося ўцячы, гаротніца? — не супакойвалася старая.

— У нас на гародзе была хованка, я паспела ў яе ўлезці.

— I больш ніхто не ўратаваўся?

— Не ведаю. Я ўцякла ноччу.

— А цяпер куды?

— Іду ў Асіповічы, там мая цётка жыве.

Бабуля накарміла Рыму і дала з сабой лусту хлеба з салам.

Рыма вярнулася на свой пост. Цяпер, калі яна крыху падсілкавалася, і мароз не здаваўся такім моцным.

Калі сцямнела, яна лягла за куст і стала чакаць. Брыцалавічы... У вёсцы жыло больш за шэсцьсот чалавек... Няўжо ўсе загінулі?..

Загулі рэйкі. Рыма падпаўзла да палатна, падлажыла пад рэйку тол, адпаўзла за куст і стаілася са шнурам у руках. Цягнік ішоў на фронт. Яна ўжо бачыла яркі прамень святла, які бег перад паравозам. Паравоз цягнуў дзве пустыя платформы. Зноў няўдача! Няўжо яна не дачакаецца? Не, яна ішла сюды не для таго, каб падрываць пустыя платформы. Яна ішла, каб падарваць эшалон. I падарве!

Рыма зноў скруціла шнур. Баялася, што заўважаць яго. А рызыкаваць было нельга. У яе толу толькі на адзін выбух.

Дзьмуў моцны вецер, калючы снег сыпаў у твар. Не паспела Рыма легчы за куст, як зноў пачула песню рэек. Хутчэй на палатно! Мільгнуў агонь. Цягнік набліжаўся. «На фронт... на фронт...» — здавалася, застукалі рэйкі. Раздумваць не было калі. Рыма кінулася да палатна. Яна забылася на вартавую вышку, на патрулёў. Адзін страх гнаў яе на насып — толькі б паспець. Вось і рэйкі. Спрытна прывязвае шнур, устаўляе капсуль. Белы прамень святла набліжаецца. 3 галавы не выходзіць думка: «А што, калі не паспею скаціцца з насыпу?» I следам за ёю другая, зусім спакойная: «Узарвуся разам з цягніком, але не прапушчу яго».

Усё зроблена. Рыма скацілася з высокага насыпу. Застрачылі аўтаматы.

— Позна,— прашаптала Рыма і тузанула за вяроўку. 3-пад паравоза вырваўся слуп агню. Пачуўся лязгат жалеза, грукат, крыкі. Страчылі аўтаматы. Стаяў гул. 3 вартавой вышкі стралялі наўздагад. Навокал свісталі кулі. Рыма ляжала, прыціснуўшыся да зямлі, і не варушылася. Страляніна сціхла. Рыма дапаўзла да лесу, з палёгкай уздыхнула. Яна выканала заданне, якое сама сабе дала. Мех быў пусты, ісці было лёгка, і ногі самі неслі яе па знаёмай дарозе. Праз некалькі гадзін яна ўбачыць сваіх сяброў і раскажа ім, што дарэмна ёй не давяралі.

Вось паляна. Рыма збочыла ўлева, каб абысці пост у хмызняку. Ніхто яе не спыніў. «Прашмыгнула»,— узрадавалася Рыма. Яна асцярожна ступала, каб не рыпеў снег, каб ніхто не пачуў. Дайшла да дуба, дзе хавала свой мех, павярнула да зямлянкі. У лагеры стаяла незвычайная цішыня. Рыма адчыніла дзверы і спынілася на парозе. У зямлянцы нікога не было. Яна падбегла да другой зямлянкі — тая разбурана. Лагер быў пусты. Дзе партызаны? Чаму яны пакінулі абжыты лагер? Можа вораг разведаў? Хутчэй адсюль! Але куды?

Яна праверыла гранату, зняла з пляча аўтамат і пайшла ў гушчар, у балота.

4

Толькі на сёмыя суткі набрыла Рыма на партызанскія кастры. Стомленыя блакадай і баямі, партызаны грэліся ля агню. На козлах віселі вёдры, у іх булькаў суп.

— Рыма! — ускрыкнуў нехта. — Жывая! А мы ўжо думалі...

Падышоў Іван Раманенка, камандзір Рымінага ўзвода.

— Таварыш камандзір узвода, — адрапартавала Рыма, — заданне выканана, варожы эшалон, які ішоў на фронт, падарваны.

— Па-першае, табе ніякага задання ніхто не даваў...

— Я сама сабе загадала...

— А па-другое — кінь жартаваць. Не магла ты падарваць эшалон.

— Як не магла? На перагоне паміж Асіповічамі і Татаркай. Я тры ночы чакала...

— Добра, падарвала, дык падарвала, табе яшчэ за ўсё будзе ад камандзіра атрада,— паабяцаў Раманенка.

Партызаны спачувальна глядзелі на Рыму, і яна бачыла, што ніхто ёй не верыць.

— Чэснае камсамольскае, я падарвала. Можаце пайсці паглядзець.

Камандзір атрада Рыгор Нічыпаравіч Баразна таксама не паверыў.

На «жалезку» хадзілі групамі ў пяць-шэсць чалавек і ў кожнай групе абавязкова быў «спец» — Дзмітрыеў або Міцюраў. А тут дзяўчына, ды яшчэ адна!

— Ну што ж, праверым,— сказаў ён. Рыма зразумела, што яму цяпер не да яе. Трэба думаць, як вывесці людзей з блакады.

Рыма пайшла шукаць Ніну. Тая сядзела ў баку ад усіх на нізкім пяньку, абхапіўшы калені рукамі.

— Ніна! Чаму ты адна? — Рыма абняла сяброўку.

— У Брыцалавічах... усіх... і бацьку... і маці... у свірне... — прагаварыла Ніна скрозь слёзы. — I Базок спалілі, і Асавок, і Макаўе, і Градзянку.

Рыма прытулілася да сяброўкі, суцяшала яе.

Гадзіны праз дзве, калі сцямнела, атрад рушыў у паход. Калона расцягнулася. Ішлі ціха. Лесам, балотам, выходзілі з блакады.

Нехта ціха сказаў.

— Віншую.

Рыма падняла галаву. Побач з ёю крочыў Міцюраў.

— Не сярдуй на мяне,— сказаў ён.— Я так рады, так рады, што ты вярнулася. Я баяўся, што ты не выканала таго, што задумала. А потым хлопцы сказалі, што ты падарвала эшалон. Камандзір мяне паслаў праверыць. Я толькі што адтуль. Бачыў паравоз і чатыры вагоны. Там лягло каля сотні гітлераўцаў. Малайчына! — гаварыў Міцюраў ціха, так, каб чула адна Рыма.

— Ты думаеш, я не рада, што мы разам? — сказала яна.— Я столькі шукала вас, такога наглядзелася, што страшна ўспомніць.

— А я прачытаў тваю запіску і падумаў: дурань, дурань, трэба было разам пайсці. Каб ведаў, куды ты пайшла, дагнаў бы...

— Я і сама добра не ведала, куды ісці.

— А тут яшчэ блакада... Мы зняліся з месца... а мне... ну хоць запіску пакідай табе. Я думаў, што ты абавязкова вернешся, павінна вярнуцца...

Міцюраў гаварыў, не адпускаючы Рымінай рукі. I ёй таксама не хацелася адымаць руку. Нейкі час прайшлі моўчкі. Потым загаварыла Рыма:

— Я бачыла нашы ўзарваныя зямлянкі.

— Гэта Барыс Дзмітрыеў замініраваў дзве. Нас некалькі чалавек засела за чыгункай у хмызняку, каб прыкрыць адыход атрада. I раптам выбухі. Мы і зразумелі, што немцы трапілі ў пастку.

На студзеньскую блакаду 1943 года немцы вельмі спадзяваліся. Партызаны не давалі ім спакою ні днём, ні ноччу, і нямецкае камандаванне вырашыла пакласці гэтаму канец. Буйныя вайсковыя злучэнні, якія ішлі на ўсходні фронт, былі затрыманы і кінуты на барацьбу з партызанамі. Ім памагалі паліцаі.

Трэба было зберагчы атрад. Такі загад быў ад Сцяпана Сумчанкі, які, пакуль не было Каралёва, выконваў абавязкі камандзіра брыгады.

Усе дні блакады атрад Баразны хадзіў следам за ворагам. Немцы шнырылі па лесе, шукалі партызан у вёсках, а знайсці не маглі. Баявыя партызанскія групы часта з засад абстрэльвалі немцаў, а самі зноў хаваліся ў лесе.

Амаль два тыдні ішло паляванне на партызан. Яно паказала, што знішчыць партызан немагчыма. I ў сярэдзіне студзеня блакада была знята. Нямецкія часці адышлі.

Партызаны пачалі разбіваць новыя лагеры, будаваць зямлянкі. Атрады выраслі, да партызан далучыліся жыхары навакольных вёсак.

Дзяўчаты цяпер жылі разам, у адной прасторнай зямлянцы. Рыма, Ніна, Поля Баразна і іх равесніца — Надзя Суравец. Аднойчы ўсіх партызан выстраілі на ўзлеску, і камандзір атрада прачытаў загад, падпісаны сакратаром Асіповіцкага РК КПБ Вайцянковым, камандзірам брыгады генерал-маёрам Каралёвым і начальнікам штаба капітанам Няхаем. У загадзе было сказана: «...Выдатную, смелую і рашучую дзяўчыну, сапраўдную патрыётку Радзімы Кунько Рыму Уладзіміраўну стаўлю ў прыклад партызанам і партызанкам нашага злучэння. Ад імя службы аб’яўляю падзяку і хадайнічаю перад вышэйстаячымі органамі аб прадстаўленні тав. Кунько да ўрадавай узнагароды.

Камандна-палітычнаму саставу ўсіх атрадаў у штодзённай рабоце, жыцці і быце выхоўваць сваіх падначаленых у духу пераймання подзвігу тав. Кунько Рымы Уладзіміраўны.

Загад аб’явіць усяму асабоваму саставу атрадаў».

Рыма слухала і вушам сваім не верыла. Яна не думала, што зрабіла подзвіг. Яна проста выканала свой абавязак, і ёй было крыху няёмка ад таго, што яе хвалілі. Адно толькі радавала Рыму: яна даказала, што ёй можна давяраць.

5

На «жалезку» сталі прасіцца ўсе. Мужчын, якія раней гаварылі: «гэта справа спецаў», цяпер нельга было стрымаць. Але не хапала ўзрыўчаткі. Яе паспрабавалі здабываць з артылерыйскіх снарадаў. I хутка навучыліся. Снарад ставілі ў бак з вадой, а бак — на вогнішча. Вада закіпала, тол у шклянцы снарада расплаўляўся, і яго вылівалі ў форму, зробленую ў зямлі.

Рыхтавалася да новага паходу і Рыма. Наплавіла сабе толу, схадзіла да Міцюрава за капсулямі. Алёша даў.

— Вазьмі, колькі табе трэба, толькі дай слова, што больш адна не пойдзеш.

Рыма засмяялася:

— Даю слова.

— Можа, пойдзеш са мной?

— Не ведаю. 3 кім пашлюць.

— Я пагавару з камандзірам, каб паслалі са мной.

— Не трэба гаварыць за мяне, я сама.

— Ну вось, усё сама ды сама,— пакрыўдзіўся Міцюраў.

Рыма не хацела, каб Міцюраў на яе крыўдзіўся.

— Разумееш, Алёша,— сказала яна,— нашы дзяўчаты таксама просяцца на «жалезку», а іх ніхто браць не хоча, не вераць ім, як ты мне раней не верыў. Вось я і думаю пайсці з імі.

— Яны не ўмеюць нават з толам абыходзіцца.

— Я іх навучу.

— Дык ты што, хочаш групу дзяўчат-падрыўніц стварыць?

— Пра групу я не думала. Проста хацела пайсці з імі. А наогул, можна і групу, гэта нават цікава.

Так нарадзілася думка стварыць групу дзяўчат-падрыўніц.

Дзяўчаты ўзрадаваліся Рымінай прапанове. Камандзір роты таксама згадзіўся. I Рыма ўзялася вучыць будучых падрыўніц. А вучыць трэба было многаму: як падпаўзаць да палатна чыгункі, як хутка выкапаць ямку для толу, як устаўляць капсуль. I ўсё гэта яны павінны былі рабіць з заплюшчанымі вачыма, навобмацак, быццам дзейнічаюць цёмнай ноччу.

Праз два дні дзяўчаты нецярпліва загаварылі:

— Ну, мы ўжо ведаем, можна ісці на «жалезку».

Але Рыма зноў і зноў трэніравала дзяўчат. Нарэшце пайшла да камандзіра ўзвода, каб той даў заданне. Доўга выбіралі месца, дзе павінен паляцець пад адхон варожы эшалон. Камандзір выбіраў так, каб было бліжэй да атрада. А Рыма пярэчыла:

— Ды мы ж маладыя, куды хочаце дабяромся.

Нарэшце маршрут удакладнены. Рыма вярнулася ў зямлянку.

— Дзяўчаты! — крыкнула яна яшчэ з парога.— Збірайцеся ў дарогу.

3-пад сваіх нар Рыма дастала мех, з якім хадзіла першы раз на «жалезку», пачала складваць у яго тол, шнур, капсулі, харчы.

— Надзявайце ўсё, што ў вас ёсць цёплае,— гаварыла Рыма.— Каб там не мерзлі, можа, давядзецца не адну ноч праляжаць у снезе, а гэта не печка... Асабліва ў ногі холадна, калі ляжыш.

Усё гатова, нічога не забыта. I яны, чацвёра, выйшлі з зямлянкі.

3-за хмары нясмела выглянула сонца. Выглянула і зноў схавалася.

Дзяўчаты ішлі на лыжах, спачатку дарогай, потым звярнулі на сцежку, потым пайшлі нацянькі. Уперадзе Рыма. Яна камандзір, яна ведае дарогу і адказвае не толькі за аперацыю, на якую яны ідуць, але і за жыццё сваіх сябровак.

Густы лес пачаў радзець. Неўзабаве выйшлі на ўзлесак, адкуль відаць была чыгунка. Удалечыні, як шпакоўня, тырчала вартавая вышка. Рыма выбрала месца, дзе, як і ў першы раз, непадалёк стаяў стажок сена. Пачакалі, пакуль сцямнее. Праляжалі ноч непадалёку ад палатна — цягніка не чуваць. На досвітку пайшоў мокры снег. Падышлі да стажка, забраліся ў сярэдзіну, сагрэліся і паснулі. У поўдзень выглянулі са сховішча — снег перастаў, але было сыра і холадна. Хацелася вылезці, але вартавыя з вышкі маглі іх заўважыць. Трэба было чакаць ночы.

Калі сцямнела, дзяўчаты зноў дабраліся да палатна.

Неўзабаве пачуўся далёкі грукат цягніка. Рыма і Ніна хуценька залажылі тол у ямку пад рэйкай, уставілі капсуль са шнурам. А гул цягніка ўсё бліжэй і бліжэй. Дзяўчаты папаўзлі назад, потым падняліся і пабеглі. Калі цягнік быў блізка, упалі на зямлю. Поля і Надзя пацягнулі за шнур.

Разам з выбухам застрачылі кулямёты. Гэта стралялі з вартавой чыгуначнай вышкі.

— Ціха, не варушыцца! — шэптам скамандавала Рыма.

Калі страляніна сціхла, дзяўчаты папаўзлі да лесу. Потым падняліся на ўвесь рост.

Баявое заданне было выканана.

Камандаванне брыгады аб’явіла дзяўчатам падзяку. А яны, акрыленыя ўдачай, ірваліся зноў на «жалезку».

Адзін раз ім не пашанцавала. Рыма з Поляй хацелі падарваць эшалон на станцыі Татарка. Заклалі тол, сталі чакаць. Па палатне прайшлі два вартавыя. Падышоў дзяжурны немец з ліхтарыкам, заўважыў шнур, засвістаў.

— Трэба рваць,— прашаптала Рыма і тузанула за шнур.

Дзяўчат, якія ляжалі блізка ад чыгуначнага палатна, аглушыла выбуховай хваляй, і яны некалькі хвілін не маглі падняцца. Памагаючы адна адной, ледзь дабраліся да атрада.

6

Рыма часта думала пра Валодзю, пра маці, успамінала даўнія размовы:

— У нас бацькі няма,— казаў Валодзя,— але ўсё роўна мы павінны атрымаць адукацыю. Ты, Рыма, будзеш інжынерам.

Мама пярэчыла:

— Не, не. Толькі настаўніцай.

— Настаўніцай, і абавязкова літаратуры,—дадаваў Марк.

А Рыма не хацела нікога крыўдзіць.

— Я яшчэ не ведаю, кім буду,— гаварыла яна.— Я толькі адно цвёрда ведаю: буду вучыцца.

I цяпер у атрадзе кожную вольную хвіліну яна бярэ ў рукі кнігу. Перачытала ўсё, што знайшлося ў партызан, і не адзін раз. А потым пачала завучваць на памяць спачатку старонкі, потым цэлыя раздзелы з «Капітанскай дачкі» Пушкіна. Так раіў ёй Валодзя. «Лепшы сродак для трэніроўкі памяці»,— гаварыў ён. Рыме цяжка паверыць, што яна больш ніколі яго не ўбачыць. А мама? Ці сустрэнецца яна з ёю? Дзе яна цяпер, што робіць у гэтую хвіліну, калі Рыма думае пра яе? Ёй хацелася плакаць, на вочы набягалі слёзы. Але не! Рыма не заплача. Яна ўжо не маленькая. Яна не павінна плакаць! Яна — баец, народны мсціўца!

Рыма ішла да камандзіра ўзвода:

— Пашліце на заданне.

— Ты ж учора хадзіла, адпачні.

— Пашліце!

I яе пасылалі.

Каля вёскі Вялікая Гарожа немцы секлі лес. Яны баяліся лесу, што блізка падыходзіў да дарогі. Гарасім Патапейка, камандзір роты, папрасіўся ў разведку.

— Пагляджу, як яны з Асіповіч у лес ідуць. Можа, зробім засаду,— сказаў ён.

Узяў двух партызан і пайшоў. Заляглі каля дарогі, замаскіраваліся. Развіднела. Па дарозе праехаў на кані паліцэйскі. Нікога не ўбачыўшы, стрэліў уверх. Следам рушыў трактар праверыць, ці няма мін. За трактарам паціху сунуліся восем грузавікоў з рабочымі, за імі дзесяць машын з салдатамі і ў адзінаццатай — адны афіцэры.

Цэлы дзень праляжалі разведчыкі ў канаве. Увечары, у прыцемках калона рушыла назад з лесу. Першым ішоў трактар, за ім немцы, потым рабочыя.

I вось на наступную ноч прыйшла сюды рота. Акапаліся каля дарогі. У Гарасіма Карпавіча быў кулямёт. Ён загадаў:

— Пакуль мой кулямёт не загаворыць — ніхто не страляе.

Сталі чакаць. На досвітку, як і той раз, паказаўся паліцэйскі. Нічога падазронага не заўважыўшы, стрэліў. Праехаў трактар — партызаны маўчалі. Праехалі машыны з рабочымі — зноў цішыня. Калі ж першая машына з немцамі наблізілася да партызан, застрачыў кулямёт камандзіра...

Рыма першая паднялася і крыкнула: «Уперад!». За ёй падняліся партызаны. На дарозе гарэлі машыны, у прыдарожных канавах ляжалі забітыя. Сем немцаў і пяць паліцаяў здаліся ў палон.

Дазор далажыў, што з Асіповіч ідзе падмацаванне — немцы з мінамётамі. Пачулі бой і спяшаюцца на дапамогу. Камандзір загадаў адыходзіць. Абвешаныя трафеямі, партызаны падаліся ў лес.

У другі раз Рыма ўдзельнічала ў засадзе каля вёскі Вяззе. Калона нямецкіх машын ішла ад Ліпеня. Завязаўся бой. Партызаны падпалілі восем машын. Фашысты павыскоквалі і заляглі ў хмызняку ля самай дарогі. Паўтары гадзіны жменька партызан адважна стрымлівала калону. Ужо канчаліся патроны. I тут заціх кулямёт. Рыма падпаўзла да кулямётчыка. Ён быў паранены. Рыма лягла за кулямёт. Страляла кароткімі чэргамі, берагла патроны. 3 боем партызаны адышлі, забраўшы чатырох забітых таварышаў. За кожнага з іх заплацілі жыццём дзесяць фашыстаў.

У вёсцы Чучча Асіповіцкага раёна быў вялікі, добра ўзброены паліцэйскі гарнізон. Такі ж гарнізон быў і ў вёсцы Кассё. Астатнія гарнізоны ў бліжэйшых вёсках былі знішчаны.

Камандаванне партызанскай брыгады намерылася знішчыць і гэтыя гарнізоны. Яны знаходзіліся за кіламетраў дваццаць ад месца, дзе размяшчаўся атрад Баразны. Яму разам з атрадам былога разведчыка Дзмітрыя Падгайнага і было даручана разграміць гарнізон у вёсцы Чучча. Аперацыю назначылі на вялікдзень.

Першая рота, у якой была Рыма, мела дзве гарматы. Рота павінна была абстраляць гарнізон і знішчыць адзін дзот. Гарнізоц абстралялі, а вось дзот снарады не бралі: пацэліць з гарматы ў амбразуру было не так проста. Рыма вырашыла знішчыць дзот. Узяла звязак толу, кавалак бікфордавага шнура і папаўзла да амбразуры збоку. Партызаны перасталі страляць, сачылі за ёй, чакалі.

Убачыў Рыму і Міцюраў. Рыма не ведала, што ў кожным баі, у якім яна ўдзельнічала, Алёша стараўся быць непадалёку, каб у выпадку чаго памагчы. Цяпер такі выпадак настаў.

— Страляць! — закрычаў ён.— Адцягнуць увагу! — і застрачыў са свайго аўтамата.

Пачалася страляніна.

Алёша надзеў на кіёк сваю шапку і выставіў яе над узгоркам, за якім ляжаў. Шапка ўпала, уся прастрэленая, кіёк быццам зрэзала нажом. А Рыма ўсё паўзла і паўзла да амбразуры. Вось ужо зусім блізка, ужо можна кідаць. А яна ўсё паўзе. Нарэшце спынілася, запаліла шнур. Тол разам з капсулем і запаленым шнурам паляцеў у амбразуру. Рыма кінулася назад. Пачуўся выбух. Партызаны іншых узводаў і рот знішчылі астатнія дзоты, фарсіравалі равы, закідалі гранатамі памяшканне гарнізона.

7

Партызаны вырашылі адсвяткаваць Першае мая.

Замест святочных пірагоў напяклі абаранкаў. Ігралі гармонікі. Танцавалі аж да самай раніцы. А раніцай на партызанскія пасты напалі паліцэйскія. На адным з пастоў стаяў Васіль Баразна. Заўважыўшы паліцэйскіх, ён пачаў страляць. Перастрэлку пачулі ў атрадзе, забілі трывогу. Аператыўная група аўтаматчыкаў кінулася на дапамогу.

На світанні атрад зняўся з месца. Прыкрываць яго адыход пакінулі ўзвод — 25 чалавек. У гэтым узводзе была і Рыма. Гадзіны праз тры-чатыры ўзвод павінен быў дагнаць атрад, які рушыў у Бярэзінскія лясы.

Узвод адбіваў атаку за атакай. Бесперапынна сакаталі два ручныя партызанскія кулямёты, страчылі аўтаматы. Узвод адцяснілі на ўзлессе. Становішча было цяжкое.

Калі сцямнела, змоўклі стрэлы. Немцы баяліся ваяваць ноччу.

Рыма з аўтаматам ляжала недалёка ад камандзіра ўзвода Івана Раманенкі. Падпаўзла да яго.

— Трэба прабівацца з боем,— сказала яна.

— Акапаемся і будзем адбівацца да апошняга патрона,— адказаў камандзір.

— Нас абкружаць. Трэба пайсці ў атаку цяпер, ноччу, і прабіцца.

— Людзі за дзень стаміліся, а там рэгулярныя часці.

— Але ж хіба можна чакаць... вернай гібелі? Загад мы выканалі,— гаварыла Рыма,— атрад адышоў, немцам яго не дагнаць. Можа, усё ж рызыкнём?

— Трэба параіцца.

Камандзір папоўз да партызан. Пагаварыў з кожным. Палова была за начны бой, за атаку.

— Ну што ж, я згодзен,— сказаў камандзір Рыме.— Ты павядзеш групу на прарыў, а я астануся з хлопцамі тут. Дай бог, каб вам пашанцавала. Калі што, прыкрыем вас.

— Не, я так не магу. Калі ісці, дык усім разам.

— А я табе загадваю! Я ведаю, што раблю.

I група пайшла ў начную цемру...

...Атрад Рыгора Баразны, прабраўшыся ў бяспечнае месца, спыніўся на адпачынак. Расставілі вартавых, чакалі, можа, падыдуць пакінутыя ў засадзе таварышы. Але іх не было. Звечарэла, настала ноч. Атрад рушыў далей.

У Бярэзінскіх лясах партызаны сустрэліся з брыгадай Лівенцава.

Там ужо ведалі пра блакаду.

— Многа народу страціў? — спытаў у Рыгора Нічыпаравіча Лівенцаў.

Баразна махнуў рукой.

— Узвод,— сказаў ён.— I Рыму.

Рыму ўжо ведалі не толькі ва ўсіх атрадах брыгады Каралёва, але і ў другіх брыгадах. Пра яе смеласць пісалі ў раённай падпольнай газеце, пісалі ў рукапісных партызанскіх газетах, лістоўках, расказвалі на прывалах. I вестка пра яе гібель хутка абляцела партызан.

...Праз два дні прыйшла Рыма, а з ёю восем чалавек. Гэта ўсё, што засталося ад узвода.

Партызаны Лівенцава абкружылі іх, з цікаўнасцю разглядаючы Рыму. У мужчынскіх штанах і гімнасцёрцы, з аўтаматам, яна была падобна больш на хлопчыка-падлетка, чым на дзяўчыну. Толькі дзве цёмныя касы, што ляжалі на спіне, выдавалі яе. Убачыўшы, што яе разглядаюць,Рыма нахмурыла бровы і сказала:

— Накарміце людзей.

А сама пайшла ў зямлянку да Баразны, расказаць аб тым, што здарылася.

8

Марк прыходзіў рэдка, затое амаль кожны дзень Рыме расказвалі пра яго якую-небудзь новую выдумку. То ён з групай партызан, пераапрануўшыся ў жаночае адзенне, удзень прабраўся ў Ліпень, дзе стаяў батальён гітлераўцаў, і многіх пастраляў, а многім задаў такога страху, што яны доўга не маглі апамятацца; то падарваў лесапільны завод; то, стаіўшыся дзе-небудзь, трапным стрэлам забіў нямецкага афіцэра.

Але Рыме пра свае прыгоды Марк нічога не гаварыў, лічыў іх звычайнымі. Пры сустрэчы ён быў маўклівы, задуменны і, адыходзячы, пакідаў Рыме то гранату, то кучку трафейных патронаў. Аднойчы сказаў Рыме, што з задання не вярнуўся Валодзя Сакольчык. Дзе ён, што з ім — невядома.

У той дзень, калі прыходзіў Марк, гаспадарчую роту паслалі рваць шчаўе. Рыма з Нінай таксама пайшлі.

На залітым сонцам поплаве было ціха, толькі ледзь чутна бруілася вада ў рачулцы ды стракаталі конікі ў высокай траве. Жанчыны разбрыліся па лузе. Быццам і вайны няма. Рыма з Нінай падышлі да ракі. На тым баку, за жытнёвым полем, відна была вёска.

— Можа сходзім, паглядзім, што там робіцца? — сказала Ніна.

Рыма падумала: «Ці не туды пайшоў у разведку Валодзя Сакольчык? Партызанам туды паказвацца нельга, а яны ж дзяўчаты, без зброі, на іх увагі не звернуць».

— Пойдзем! — сказала Рыма.

— Я плаваць не ўмею,— прызналася Ніна.

На тым баку рэчкі да берага быў прывязаны маленькі плыток.

— Я зараз,— сказала Рыма і ўвайшла ў ваду.

Яна пераплыла рэчку, адвязала плыток і прыгнала да Ніны. На плыце яны перабраліся цераз рэчку.

— Цётачка, ці многа ў вас у вёсцы немцаў? — спытала Рыма ў крайняй хаце.

— Няма, дзеткі, але ж могуць наехаць. Кожную хвіліну могуць прыехаць. Уцякайце, а то будзе бяда. Баюся я.

Рыма забегла ў другую хату. Там яна дазналася пра ўсё.

Пераплываючы рэчку, Валодзя Сакольчык замачыў аўтамат. Схаваўшыся ў жыце, разабраў яго, каб працерці. Тут на яго і наваліліся паліцаі.

— Ой і здаровы хлопец быў, але што ж, калі без зброі... Уцякайце, дзяўчаты, а то і вас зловяць.

Вярнуўшыся ў атрад, Рыма і Ніна расказалі пра тое, што пачулі ў вёсцы. Выслухаўшы кароткі расказ дзяўчат, камандзір загадаў пасадзіць іх на гаўптвахту за самавольную адлучку.

— Але ж мы дазналіся пра лёс таварыша! — даводзіла Рыма.

— Не разважаць! На гаўптвахту!

Дзяўчат замкнулі ў лазні. Яны сабралі ў адно месца раскіданыя венікі, падмялі падлогу. Лазня была падобна на ўкраінскую мазанку, толькі не пабеленую.

Выпусцілі дзяўчат назаўтра. У камандзіра ўзвода Рыма папрасіла дазволу схадзіць у свой былы атрад, каб пабачыць Марка і Палагею Аляксандраўну. Яна і раней некалькі разоў хадзіла туды, заходзіла ў зямлянку, садзілася на свае нары. У зямлянцы ўсё, як раней. Толькі стол не быў накрыты газетай: яе скурылі. Паперы, як і махоркі, не хапала. Аднойчы ў час блакады немцы скінулі ў лес лістоўкі, прапанавалі партызанам здацца. Нейкі час курылі гэтыя лістоўкі, загортваючы ў іх сухое дубовае лісце. А потым і іх не стала. Адзін раз Рыме ў рукі трапіў загад, падпісаны Лютарам, дзе за галовы Рымы і Марка абяцалася вялікая ўзнагарода. Гэты загад Рыма доўга хавала, а потым і яго аддала курцам.

Пасля гібелі сына Палагея Аляксандраўна рэдка бывала ў зямлянцы, увесь час на кухні. Тут і застала яе Рыма. Палагея Аляксандраўна чысціла грыбы, збіралася варыць суп. Рыма ўзяла ножык, каб памагчы.

— Не трэба, я сама,— голас у Палагеі Аляксандраўны стаў ціхі, слабы.

— Чаму? Удваіх хутчэй.

— Спяшацца няма куды. Паспею.

— Цётачка,— нарэшце сказала Рыма,— я прыйшла сказаць вам, што скончыцца вайна, і вы будзеце жыць з намі.

Палагея Аляксандраўна доўга маўчала.

— Дзякую,— сказала яна нарэшце,— дзякую, дзіцятка, што не забыла пра мяне. Я ўжо як-небудзь сама...

— А мне, памятаеце, казалі, што чалавек не можа быць адзін.

— Нашто я вам, старая?..

— Што вы! Хіба так можна? У нас будзе адна сям’я. Мы з Маркам будзем вучыцца, а вы ў нас гаспадарыць... А калі мама жывая, яна прыедзе, і мы будзем жыць усе разам, дружна, як жылі да вайны.

У зямлянку заглянуў Марк. Цяпер ён заходзіў да Палагеі Аляксандраўны кожны дзень, у яго заўсёды знаходзілася якая-небудзь пільная справа.

— Палагея Аляксандраўна, глядзіце, які я вам зэдлік зрабіў,— сказаў ён, уваходзячы ў кухню.

— Дзякуй, за ўсё дзякуй.

Марк падсеў да Рымы.

— Што ты там натварыла?

— Нічога, проста так.

— За «нічога» — гаўптвахта?

— Бывае...

У зямлянку ўвайшлі дзве дзяўчынкі, памочніцы Палагеі Аляксандраўны. Яны прынеслі два вядры бульбы. Дзяўчынкі з цікаўнасцю сталі глядзець на Рыму. Рыма не любіла, калі яе разглядалі.

— Ну, я пайду, а то мне нельга пазніцца.

Яна падышла да Палагеі Аляксандраўны, пацалавала яе ў шчаку, сказала ўсім:

— Да пабачэння,— і выйшла з зямлянкі.

Марк пайшоў следам, праводзіць яе.

Праз некалькі дзён Рыма з Васілём Патапейкам пайшла на «жалезку». Ноччу падпаўзлі да палатна. Ужо чуваць было цяжкае дыханне цягніка, як раптам грымнуў выбух. Яны нарваліся на нямецкую міну.

Рыма ўзваліла на плечы Васіля і папаўзла па мокрай траве між высокіх свежых пнёў. Восем кіламетраў цягнула Рыма таварыша, пакуль не павалілася ў знямозе. Падабралі іх партызаны суседняга атрада. Абодвух адправілі ў шпіталь. Васіль Патапейка быў ранены ў нагу, у Рымы — перабіта сківіца. У шпіталі яе часта наведвала Палагея Аляксандраўна.

— Цяпер наваявалася, хопіць, вярніся ў наш атрад,— гаварыла яна, з жалем пазіраючы на Рымін перабінтаваны твар.

— Не, цётачка, я яшчэ зраблю што-небудзь вялікае, добрае. Вось пабачыце, зраблю.

Марк прынёс Рыме падпольную газету «За Савецкую Радзіму».

— Пачытай.

А сам прысеў побач на край ложка.

Рыма ўзяла ў рукі газету. На першай старонцы зверху вялікімі літарамі было напісана: «Сёння XXV год ВЛКСМ», ніжэй быў артыкул «Біць ворага да поўнага знішчэння».

Рыма пачала чытаць артыкул.

...«Усім вядомы імёны камсамольцаў-дыверсантаў Барыса Д., які падарваў 13 эшалонаў, Рымы К.— простай дзяўчыны, школьніцы да вайны, якая ўзарвала 6 эшалонаў, Андрэя Б., які мае на сваім рахунку 7 узарваных эшалонаў, і многіх іншых...

Маладыя партызаны ўсімі сіламі памагаюць наступаючай Чырвонай Арміі, знішчаюць ненавісных гітлераўцаў. Наш лозунг: «Біць ворага да поўнага знішчэння!»

Юнакі і дзяўчаты раёна! Паможам наступаючай Чырвонай Арміі наблізіць час нашага вызвалення!

Слава бясстрашным камсамольцам — барацьбітам з фашызмам!

Сакратар Асіповіцкага падпольнага РК ЛКСМБ П-ць».

Рыма не стала чакаць, пакуль яе выпішуць са шпіталю, і з забінтаванай галавой прыйшла ў атрад.

Немцы адступалі на ўсіх франтах. Была вызвалена частка Беларусі. Пад Гомелем стаялі часці Чырвонай Арміі.

23 лютага 1944 года са штаба брыгады прыбыў ганец, перадаў камандзіру атрада загад: адкамандзіраваць у распараджэнне камбрыга ўзвод самых баявых партызан. Пайшлі Барыс Дзмітрыеў, палітрук Трубіцын, Алёша Міцюраў і яшчэ пятнаццаць адважных, вынослівых, вопытных. Ноччу фарсіравалі раку каля вёскі Каменічы і наткнуліся на засаду немцаў. 3 атрада спяшаліся ім на выручку. Немцаў адбілі. Але не далічыліся васьмі партызан. Загінулі Трубіцын, Герой Савецкага Саюза Барыс Дзмітрыеў. Цяжка паранілі Алёшу Міцюрава.

Ён ляжаў у шпіталі. Кожны дзень Рыма хадзіла па мёрзлым балоце, а вечарам прыносіла Алёшу журавінавы сок.

Алёша ўвесь быў на ранах, з якіх не павыходзілі асколкі. Жартаваў:

— Цяпер я браніраваны.

Неўзабаве яго забраліў брыгадны шпіталь, каб дастаць з ран асколкі. Алёша памёр у час аперацыі. Яго сябар Сцяпан Нядзелька, разбіраючы рэчы Міцюрава, знайшоў схаваны тоўсты сшытак у скураным пераплёце. Сшытак быў увесь спісаны Алёшавым почыркам. Сцяпан здолеў разабраць толькі адно слова: «Рыма... Рыма... Рыма...» Алёша пісаў пра незвычайную дзяўчыну, якую кахаў. Пісаў, хаваючыся ад сяброў, па-англійску, каб хто выпадкова не прачытаў.

9

У канцы чэрвеня пачалося наступленне Савецкай Арміі на Бабруйскім напрамку. Гітлераўскія ваякі апынуліся ў «катле». Салдаты сотнямі здаваліся ў палон.

Лес дяпер гудзеў. Тут праходзіў фронт. I як ні спяшаліся гітлераўцы будаваць лініі абароны, яны не маглі стрымаць націск Савецкай Арміь

У Асіповічах ужо былі нашы рэгулярныя часці. У атрад прыйшоў загад: не кратацца з месца, пакуль не будзе цалкам ліквідаваны бабруйскі «кацёл».

Рыма ноччу пайшла да Марка. Хацелася пабыць з братам, пагаварыць. Па дарозе яны сустрэліся: Марк ішоў да яе. Яны селі ў ельніку і прасядзелі аж да раніцы. Гаварылі аб тым, што будзе, калі скончыцца вайна, а скончыцца яна хутка. Яны абодва будуць вучыцца. А цяпер, калі вернецца мама, Марк пойдзе на фронт. Рыма астанецца з мамай і Палагеяй Аляксандраўнай. Калі мама не вернецца — абодва пойдуць на фронт дабіваць ворага.

Рассталіся на досвітку. А днём Марк на кані зноў прыехаў да Рымы. Пайшлі на паляну недалёка ад лагера.

— Хутка дачакаемся перамогі, — гаварыла Рыма. — Толькі мала я зрабіла для гэтага.

— Што ты... — запярэчыў Марк. — Ты зрабіла многа. Я падлічыў: падарвала восем эшалонаў, сем мастоў, удзельнічала ў пятнаццаці засадах. А кажаш — мала!

Рыма дастала з кішэні жакеціка фотаздымкі і пачала разглядаць. Фота былі даваенныя, да іх прыбавілася некалькі здымкаў, зробленых у атрадзе.

— Давай падзелім,— папрасіў Марк.

Рыма аддала палавіну фатаграфій Марку, астатнія схавала.

— Бывай, Рыма,— сказаў Марк,— мне час ехаць.

Ён ускочыў на каня. Рыма доўга ішла моўчкі побач. Потым спынілася. Марк памахаў ёй рукой. Даехаў да прасекі, азірнуўся, Рыма стаяла і глядзела яму ўслед.

Праз гадзіну камандзір атрада Рыгор Нічыпаравіч Баразна аддаў загад ісці на Асіповічы, на злучэнне з рэгулярнымі войскамі.

Усё даўно было сабрана, і атрад, выстраіўшыся ў калону, рушыў. Ішлі полем. Часам Рыма заўважала, што жыта неяк падазрона хістаецца. Яна кідалася туды з аўтаматам і выводзіла немца з паднятымі ўгору рукамі. Пакуль дайшлі да Ліпеня, яна сабрала вялікую групу, і Гарасім Карпавіч адкамандзіраваў яе ў вёску здаць палонных. Рыма завяла іх у школу, дзе стаяў ужо наш армейскі гарнізон, забегла дамоў.

Маленькі домік быў цэлы: дах, сцены, вокны з выбітымі шыбамі. Паміж дошак на ганку расла трава, дзверы скрыпелі на адной завесе.

Рыма праціснулася ў дзверы і спынілася. Дом быў пусты. Са сцен звісалі абарваныя шпалеры. На падлозе валяліся шматкі паперы, бітая цэгла і кавалкі тынку.

У Рымы балюча сціснулася сэрца. У гэтым доме прайшло яе дзяцінства, тут яна марыла аб вялікім жыцці і адсюль яна пайшла ў жыццё па дарозе, якую сама выбрала.

Рыма павярнулася і выйшла. Бярозка ля дома была павалена, мусіць, зрэзала асколкам.

Рыма пагладзіла гладкі ствол бярозкі, прыціснулася да яго шчакой і пайшла даганяць калону.

Калона падыходзіла да шашы. Ярка свяціла сонца, разліваючы навокал святло і радасць. Хацелася хутчэй ісці, хутчэй убачыць родныя твары.

3-за павароту паказалася калона машын. Партызаны падышлі да абочыны дарогі і толькі тут убачылі, што на машынах немцы. Пачалася перастрэлка. Партызаны павярнулі да лесу: уступаць у няроўны бой не было сэнсу.

— Першы ўзвод, прыкрыць адступленне атрада!

Рыма і шэсць партызан заляглі ля абочыны.

Бой быў нядоўгі. Дзве машыны гітлераўцаў прастрачыла Рыма са свайго аўтамата. Калі скончыліся патроны, яна выстраліла з пісталета ў афіцэра. Другі афіцэр перакаціўся цераз канаву і кінуўся ў хмызняк.

— Уперад! — закрычала Рыма, кідаючыся за ім і раптам упала на дарогу.

Атрад адступіў. Група, што прыкрывала адступленне, таксама падалася ў лес.

А Рыма асталася на дарозе. Міма яе праносіліся нямецкія машыны. На захад, на захад... Вецер варушыў на яе ілбе пасму валасоў, быццам хацеў прыкрыць імі маленькую, зусім маленькую, але смяртэльную ранку...

ЭПІЛОГ

Я сустракалася з многімі героямі гэтай аповесці.

Вера Маркаўна Кунько па-ранейшаму жыве ў Ліпені. Заслужаная настаўніца рэспублікі, яна цяпер персанальная пенсіянерка. Яе мужа Уладзіміра Данілавіча рэабілітавалі. Марк пасля вайны скончыў Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, стаў выкладчыкам гісторыі. Пасля працаваў старшынёй суседняга з Ліпенем калгаса «Чырвоны Кастрычнік». Да ваенных узнагарод у яго прыбавілася і мірная — ордэн Леніна.

Жывуць яны ў доме, пабудаваным пасля вайны, па суседству з Палагеяй Аляксандраўнай Сакольчык. Па-ранейшаму яна самы блізкі для іх чалавек.

Вучні шануюць памяць Рымы. Пасля вайны яны пасадзілі алею дрэў і назвалі яе алеяй Рымы.

Не зарасла сцежка і да Рымінай магілы. Тут, ля помніка, на якім напісаны Рыміны словы: «Каб выйсці на справу вялікую, трэба гэтага толькі жадаць», праводзяцца ўрачыстыя зборы атрада. Лепшых вучняў прымаюць у піянеры, і тут, ля магілы, яны клянуцца быць такімі, як Рыма.

У Асіповічах жыве Ніна Баразна. Яна замужам, у яе двое дзяцей: хлопчык і дзяўчынка, маленькая Рымачка.

Пайшоў на заслужаны адпачынак і былы камісар атрада Голант. Ён жыве ў Асіповічах на вуліцы, якая носіць імя Сумчанкі, былога намесніка камандзіра злучэння асіповіцкіх партызан. У Бабруйску жыве і працуе былы камандзір Рымінай роты Г. К. Патапейка.

Усе, з кім мне давялося сустрэцца, з вялікай цеплынёй успаміналі і гаварылі пра Рыму, называлі яе героем, патрыёткай, шчырай душы чалавекам...