Прымакі [Янка Купала] (fb2) читать онлайн

Янка Купала Прымакі

Сцэнічны жарт у адным акце

Асобы

М а к с і м К у т а с.

П а л а н е я – яго жонка.

М а ц е й к а – іх сын.

Т р а х і м С і н і ц а.

Д а м і ц э л я – яго жонка.

К а ц я р ы н к а – іх дачка.

У р а д н і к.

С о ц к і.

С я л я н е, с я л я н к і.

Дзея адбываецца ў часе, калі былі манаполькі, на другі дзень Сёмухі, у хаце Трахіма Сініцы.

З'ява I

Максім адзін.

М а к с і м (ляжыць на ложку і разглядаецца па хаце). Цьфу, каб цябе паляруш! Куды мяне, самдзеле, загнала нядобрае? Ці гэта я жыву, ці гэта я не жыву, ці гэта я толькі сон сню? Папрабую сам сабе па носе стукнуць, ану ж пазнаю, на каторым я свеце. (Ударае сябе па твары рукой.) Ай, баліць, каб цябе немач! Значыцца, я на гэтым свеце і нават не сплю. Але як тут споўзаць па розум да галавы і навясці спраўку, куды мяне ліхаманка з сваёй хаты перавалакла? Бо ж такі хата гэта не мая, як сабе, мае міленькія, хочаце. У маёй хаце павуцінне па ўсіх чатырох кутках, а тут бачу толькі на трох... У маёй – абразы: Юры на белым кані з доўгаю пікаю і Мікола ў бляшанай шапцы; а тутака, праўда, Юры ёсць, але на месцы Міколы вісіць «Страшны суд». Брр! Які ён, самдзеле, страшны, гэты «Страшны суд»! I давялося ж мне папасці ў хату з гэтым судом страшным! Пачакайце! Як гэта выйшла? Учора была, здаецца, нядзеля? Так, такі ж нядзеля, ды першая ў гэтым тыдні. Раніцай еў бліны. Пасля спаў да паўдня; устаўшы, паабедаў ды йзноў хацеў легчы, але тут і выйшла закаклюка. Мая Паланея, як распаланелася на ўсю сваю моц, дык і сон мой прапаў аж да часу, калі я – ужо не помню як – апыніўся на гэтым вось чужым ложку. Дзе ж! Трэба ведаць! Прычапілася – канечна, каб я вёў кабылу пасвіць. Найшла пастуха! Я кажу – не павяду! Яна кажа – павядзеш! Я кажу – не мяшайся ў маю гаспадарку! А яна і паехала-паехала: а ты сякі-такі, а ты – ламака, а ты абібока, а ты... а ты! Каб цябе не знала, а пайшла за Трахіма Сініцу, як ён да мяне сватаўся, дык бы паняй была, а за табой, дурнем... Як сказала яна «дурнем», ну дык, мае міленькія, хто ж гэта вытрымае? Калі б хто і папраўдзе быў дурань, дык не засмакуе, каб яму ў вочы гэткі чын давалі – ды яшчэ хто? Родная-раднюсенькая жонка! Ну, як яна, значыцца, сказала, самдзеле, дурань, дык мяне аж за самыя вантробы забрала. Усхапіўся я, самдзеле, з ложка, адшпіліў дзягу і ўжо думаю сабе... А яна – не тут успамінаючы, не дзяга, а мая жонка – вазьмі ды схапі мешалку. Ох, мае міленькія! Сам Люцыпар, відаць, выдумаў гэтыя мешалкі, як падсоўваў нябожчыцы Еве яблыкі ў раі. Бо дайце ж рады! Паліў я гэта яе – значыцца, мешалку, а не Еву – колькі раз, на добрыя кусочкі сек, і ўсё роўна: як прыйдзе што да чаго, дык – на табе, і ёсць! I каб цябе ліхаманка, яшчэ выдумалі стаўляць гэтыя мешалкі ў качарэжніку, каля парога. Значыцца, як угледзеў я, што мая баба бярэ гэты – згінь-прападзі! – пісталет бярозавы, ну, а я... што ж я? Бачу, што непераліўкі, схапіў бравэрку пад пахі і, трымаючыся за паясніцу, – гэта, каб не спутала мяне самая патрэбная рэч, – ды гэтак: скакель праз акно! Балазе што хоць было адчынена. Не думайце, мае міленькія, што гэта я з перапугу задаў так лататы. Гэта я так сабе, як вам сказаць, на далікатны манер пусціўся. Я ж, як самі бачыце, пэўна што яе не баюся. Ды што ж бы было, каб даведаліся суседзі, што я ў сваёй аздабулькі пад хвартухом сяджу? Я не такі трус, як гэты Трахім Сініца: чуць яго Даміцэля мешалкай памсціцца, дык ён са страху аж дрыжыць. Ну, значыцца, як гэта я спакойна сабе выбег з хаты, узяў ды пайшоў памаленьку на сяло. Дзягу на сваім месцы замацаваў, бравэрку на плечы накінуў – гэта, значыцца, каб форсу больш было, – іду сабе па вуліцы, як нішто ні ў чым. Падходжу пад манапольку, глядзь – сядзіць мой Трахімка Сініца на ганку і трымае паўквартачкі ў руках, – гарэлачка й шкло аж пераліваюцца на сонцы! «А мой жа Кутасок! – гэтак ён да мяне: – садзіся, кумочак-галубочак! А то я думаў-думаў, з кім бы гэту палавінку ды яшчэ на палавінку перакрышыць?» Ну, а я, канечна, чалавек натуры няўпарчывай: чаму ж, думаю сабе, ад добрага суседа ласкі не прыняць? (Пазяхае.) Ха-ха-ха! Нешта зноў спаць хочацца. (Сонна.) Селі мы гэтак сабе – я і Трахімка – асушылі паўквартачкі – адну, другую, трэцюю. Сядзелец – каб яму і ў пекле здароўе было ды панаванне – вельмі падатлівы ў нас: і ў нядзельку гарэлачкай таргуе, хоць гэта, кажуць, закон і забараняе. Вось цяпер, значыцца, і не помню, як я ў гэту не ў сваю хату папаў. Ведаю, што за нешта рукі пабілі, барыш нейкі пілі, цалаваліся. Трахімка слязу пусціў, і я не вытрываў, размасліўся, а там.... а там, хаця лопні, нічога не ведаю!.. (Праз сон.) Можа, як засну, дык прысню, хто я і дзе я?..

З'ява II

Максім, Кацярынка.

К а ц я р ы н к а (адзеўшыся па-святочнаму, у руках кветкі і з кветак вяночак на галаве; убягае у хату, напяваючы).

(Круціцца перад люстэркам і прышпільвае да грудзей кветкі.) Ха-ха-ха! Якраз як маладая да шлюбу, сягоння я паднядзелілася! Як убачыць Мацейка, дык ота ж уцешыцца! Ох, і ўмее ж ён абнімацца і цалавацца! А каб было каму? Ці даўно разам у бабкі гулялі і ў поле ганялі, а ўжо – на табе! За дзявочымі спадніцамі так і бегае як падсмалены. I нячысцікяго ведае, адкуль гэта ўсё ў яго бярэцца? Так абніме, так да грудзей прыцісне, ажно неяк млосна-млосненька робіцца. А як пачне цалаваць і цалаваць без канца, дык, даліпантачкі, твар гарыць, проста, як хто яго крапівой высек. Ох, Мацейка, Мацейка! Штосьці зашчыльна ты ка мне прыліпаеш, каб не наварылі гэтак мы з табой якой саладухі. (Максім храпе.) Ай, гэта ж тата на ложку! А я думала, што ўжо пайшоў. Ну, добра, што хоць спіць, як апошняе ў печ усыпаўшы, а то былj б паранкі і мне, і Мацейку за такую маю гутарку. (Далей круціцца перад люстэркам, прымярае, як лепей, вянок і напявае.)

Ха-ха-ха! Хоць я не яешня, а, пэўна, як глядзіць на мяне, дык слінкі так і цякуць. Каб толькі папусцілася, дык з'еў бы мяне і не аблізаўся б нават.

Ой, ой! Хоць я і невялічка, але добра ўжо ведаю, чаго хлапцам ад мяне хочацца.

(Глянуўшы ў акно.)

З'ява III

Максім, Кацярынка, Даміцэля.

Д а м і ц э л я (уваходзіць з судамі вады і стаўляе іх каля парога на прылаўку. Да Кацярынкі). А ты гэта, сарока, чаго так ухмыляешся да люстэрка, як серада на пятніцу? Звалаклася недзе, а тут адной мне хоць падарвіся: ні вады каму прынесці, ні ў хаце прыбраць. Зараз жа мне хату замятай! (Порацца качаргой у печы.)

К а ц я р ы н к а (замятаючы хату).Чаго, мамка, раз'ехалася, як прачыстая на сенажаці? Я ж не сядзела рукі злажыўшы. (Расцягваючы.) У-ста-ла, па-мы-ла-ся, павяла ця-луш-ку, напасвіла, назбірала кве-та-чак і вяночак спляла! (Кідае венік, знімае вянок і хоча надзець яго матцы.) Паглядзіце, які харошанькі! А як ён мамцы ідзе да твару! Даліпантачкі, хоць да шлюбу мамку вядзі! Каб татка ўгледзеў, вота б пацалаваў з любасці!

Д а м і ц э л я (зрываючы вянок). Адчапіся, назола! Я ўжо на каптур замяніла свой вянок у царкве, а ты, з вялікай рызыкі, каб толькі не згубіла свайго дзе пад плотам.

К а ц я р ы н к а (зноў налажыўшы сабе вянок на галаву, замятаючы хату). А скажыце, мамачка: ці гэта не ўсё роўна будзе, ці вянок у царкве на каптур прагандляваць, ці згубіць яго пад плотам? А мо і мамка перш згубіла, а пасля памяняла?

Д а м і ц э л я. Замятай вось лепей,а не мялі языком, як калатоўкай! Яшчэ молада ўсё ведаць – што трэба і што не трэба.

К а ц я р ы н к а (круцячыся з венікам і прыпяваючы).

Д а м і ц э л я. Пацеры ці згаварыла, што так выкручваешся, як скурат на агні. Бяры настольнік і засцялі стол! Снедаць даўно ўжо пара.

К а ц я р ы н к а (засцілаючы стол). А,мамка, тату будзіце, а то ўсю гаспадарку сваю праспіць.

Д а м і ц э л я (стаўляючы на стол яешнюі бліны). Глядзі, каб ты толькі сама сябе непраспала, а за бацьку не бойся!

К а ц я р ы н к а (глянуўшы на яду). Ого!Мамка сягоння бліноў і яешні напякла.

Д а м і ц э л я. А нешта ж ты не ведаеш,што сягоння толькі другі дзень Сёмухі? (Ідзе да ложка і будзіць Максіма.) Трахім,Трахім! Уставай! Годзе табе адлежвацьбакі! Паўдня ўжо на дварэ! На сталеснеданне! Уставай! (Прыглядаючыся дабравэркі.) Адкуль ён гэту бравэрку сцяг нуў? Гэта ж не наша! Паглядзі, Кацярынка!

К а ц я р ы н к а (прыглядаючыся). Але ж,не наша! Мусіць, тата памяняў з некім, якмамка вянок на каптур.

Д а м і ц э л я. Ды ўжо ж недзе памяняў,бо ўчора, апоўначы, п'яны прыйшоў, чуцьпамагла на ложак узабрацца. (ТузаючыМаксіма.) Уставай жа, каб ты не ўстаў! Ато зараз мешалкай...

М а к с і м (усхапіўшыся і хрысцячыся).Цьфу, ізноў мешалка! Кабяе пярун пашчапаў!

Даміцэля і Кацярынка адскакваюць ад ложка, здзіўленыя,перапужаныя.

Д а м і ц э л я. Гэта ж не Трахім!

К а ц я р ы н к а (разам з Даміцэляй). Гэта ж не тата!

М а к с і м (праціраючы вочы, убок). Натабе! Хата чужая, баба чужая, а заместамайго ўласнаручнага сына – нейкае спаднічнае стварэнне! Вось так папаўся ў нерат – ні ўзад ні ўперад! Ну, Максім! Ламі мазгі, каб не прапаў саўсім.

Д а м і ц э л я (прыгледзеўшыся). Ды гэтаж наш кум – Максім Кутас!

К а ц я р ы н к а.Ха-ха-ха! Татка надзядзьку Максіма перакуліўся! Ха-ха-ха!Тата – ваўкалак, ваўкалак!

М а к с і м (ахіліўшыся бравэркай, садзіцца на ложку). Што я тут бачу? Гэта ж Трахімава хата і яго баба. (Да Даміцэлі.) А мая ж Даміцэлька! Ці не ведаеш, якім-такімманерам я сюды папаўся?

Д а м і ц э л я. Я зараз манеры выганюваспану з галавы! Дзесятаму закажаш, як чужых жонак поначы ашукваць. (Ідзе ў качарэжнік і бярэ мешалку.)

К а ц я р ы н к а (убок). Быў адзін тата,а цяпер аж два! (Да Максіма.) Мусіць, дзядзька сягоння кепска з мамкай вянок на каптур гандляваў, дык яна хоча прыдатку даць.

М а к с і м (чухаючы галаву). I ўпутала ж мяне нядобрае ў гэту авантуру! Яшчэ з гэтай бабай, можа, і дам як-колечы рады, але што будзе, як мая Паланея ды Трахім даведаюцца? А тут яшчэ гэты, як на безгалоўе, «Страшны суд» вісіць на сцяне! (Да Даміцэлі.) Кумачка, Даміцэлька! Кінь ты гэту мешалку, я сваёй маю аж вось пакуль! (Паказвае на шыю.)

Д а м і ц э л я (прыступаючы да Максіма з мешалкай). Я цябе пытаюся: чаго ты ўбіўся ў чужую хату? Га?

М а к с і м. А я ў свацці пытаюся: чаго я ўбіўся ў чужую хату?

К а ц я р ы н к а. Ха-ха-ха! А я ў мамкі і дзядзькі папытаюся, чаму ў мяне цяпер два таты?

Д а м і ц э л я (чуць не галосячы). А божухна мой, бацюхна! I собіла ж, каб гэтакае ліха ні за што ні пра што звалілася на маю галаву?! Гэта ж як даведаюцца на сяле, на вуліцу нельга будзе паказацца: вочы заплююць. Ды яно і варта: маю, дзякуй Богу, свайго чалавека, хоць у гадах, але хай так яшчэ і малады дакажа; дачку адlавай хоць у пятніцу замуж, а тут – на табе! – гэты чорт! I каб я хоць пальцам на яго калі кіўнула. (Трасучы мешалкай.) І-і, лабідуда няшчасны! Чаму ты, ідучы сюды, галавы сабе не збяёдаў або кастылёў сваіх не павыкручваў?!

М а к с і м. Чаму лепей мяне маці малога, у начоўках купаючы, не ўтапіла, чымся я меў дачакацца гэтакага сораму?Сам я, дзякуй Богу, не маладзёначак, сын каля дзевак юрыць ды свая кабеціна яшчэ не зломак, хоць, не раўнуючы, палі забівай, а тут – на табе! Яшчэ гэта з мешалкай, ведзьма кіеўская!

К а ц я р ы н к а (убок). Ужо мы з Мацейкам сваякі!

Д а м і ц э л я. Што я скажу – як даведаецца – свайму Трахіму?

М а к с і м. Куды я дзенуся – як даведаецца – ад сваёй Паланеі?

К а ц я р ы н к а (убок). Як гэта я, пасля такога сваяцтва, буду цалавацца з Мацейкам?

Д а м і ц э л я (з рызыкай). Гэта ты ўсё, гад, наварыў гэтай саладухі, каб цябе зямля ненасіла, абібок пракляты! Бяссорамнік! А яшчэ – кум! Хоць бы пайшоў, злыдзень, дамоў у сваёй пары, каб мае і людскія вочы не бачылі!

М а к с і м. Не я, а ты, ведзьма, вінавата! Нарабіла пекла і маёй, і сваёй хаце ды яшчэ рызыкуе. Нашто пусціла на свой ложак, калі бачыла, што гэта я – не я?

К а ц я р ы н к а (убок). Шкода, што мамка дзядзьку падсаджвала!

Д а м і ц э л я (заламаўшы рукі, слязліва). I што тут рабіць, што чыніць? Не будзе ўжо мне жыцця з Трахімкам, на векі вечныя не будзе! Прапала маё сумленне кабечае, за нямашто прапала! Асталася адна сцежка-дарожка: пайду ўтаплюся, ды ўсё тут! Хай мяне ўжо цяпер халодная вадзіца галубіць, а не мой саколік Трахімка. (Плача, абапёршыся на мешалку.)

М а к с і м. Страшны суд будзе дома, ох, на ўсё жыццё маё страшны! Не зазнаць ужо мне на векі вечныя дабра і спакою са сваёй Паланейкай. Які я цяперака, к чорту, муж яе? Як там ні было, а ўсё-такі перажыў век паводле боскага прыказання, хоць мо і былі якія грашкі тайныя, але не такія ж ужо яўныя! А цяпер... цяпер адно збаўленне асталося для святога яе і майго спакою: дзяга ёсць,пайду і павешуся. Хай пятля раменная маю шыю абыме заместа ручак цёпленькіх маёй Паланейкі. (Звесіў галаву і задумваецца.)

К а ц я р ы н к а (убок). На табе, баба, груцы з бобам! Да нашага сваяцтва з Мацейкам прыбудзе яшчэ жалоба.

Д а м і ц э л я. Нічога-такі іншага не выходзіць: пайду тапіцца! Апошнія мінуты прыйшлі майго жыцця. (Да Кацярынкі.) Як прыйдзе татка, то скажы, дзетка, што ўтапілася вось праз гэтага... Дзе мая толькі хустка? (Шукае хустку.)

М а к с і м. Няма інакшае рады: пайду павешуся. Апошні канец на мяне прыйшоў. (Да Кацярынкі.) Як убачыш, Кацярынка, маю Паланею, дык скажы, галубка, ёй, што я павесіўся вось праз гэту... Дзе толькі мая шапка? (Шукае шапку.)

Д а м і ц э л я (закручваючы хустку). Бывай здарова, дзеткі. Кланяйся тату! (Хочавыходзіць.)

М а к с і м (надзяваючы шапку). Бывайздарова, Кацярынка! Кланяйся маёй Паланеі! (Хоча выходзіць.)

К а ц я р ы н к а (убок). Я думала, штояны жартуюць, ажно такі папраўдзе шукаюць гуза. (Забягаючы ад парога да Максіма і Даміцэлі.) Што гэта вы? За ночклёпкі ўсе ў галаве пагублялі? Мала аднаго грэху, дык хочаце яшчэ другі на душубраць! Вось лепей памірыцеся ды думайце, як з гэтай бяды выкараскацца, каб воўкбыў сыт і каза цэла. Снеданне на сталезастыне, зглуміцца, а яны скарэй вешацца, тапіцца! Калі ўжо так не хочаце мірыцца, то хоць без міру пад'ешце, тады і работа складней пойдзе, як пацяжэеце. Апа-мойму, лепш не смяшыце людзей, і ўсётут!

Д а м і ц э л я. А мо і праўду кажаш, Кацярынка? Што ты, кумок, на гэта?

М а к с і м. Дый, па-мойму, свацейка, гэтак лепей будзе... У жываце маім ужо даўно салаўі пяюць. Паснедаем, а там...

Д а м і ц э л я. Такі ж паснедаем, а там...

К а ц я р ы н к а. А там мамка новы каптур пашые для таты, а дзядзька новую мешалку зробіць для цёткі. (Усе садзяцца застол і снедаюць.)

Д а м і ц э л я (пакручваючы скавараду). Вось, кумок, з гэтага боку лепшая скварка!Не саромся, бяры і еш на здаровейка!

М а к с і м (пакручваючы скавараду).Нетурбуйцеся, кумка! Лепей ты яе бяры. Мнепасля ўчарашняга неяк ні сёе ні тое. Адным словам, праўду свацці скажу: залішне выпіў.

Д а м і ц э л я. Праўду,кумок, кажаце!Я сама гэта заўважыла, што трохі слаб быўна нагах. Куму пахмяліцца б не шкодзіла.

М а к с і м. Сам анёл-пацяшыцель падсказаў кумцы гэту думку! Усё роўна, як быты, Даміцэлька, у маёй душы сядзела і падслухала, чаго ёй хочацца.

Д а м і ц э л я. Ай! Уто ж я дурная! Гэта жі ёсць чым чарвячка замарыць! Мой учораз прычыны першага дня Сёмухі прызапасіў паўквартачку, каторай з палавінку выпіў, а рэшта асталася. Прынясі ты, Кацярынка, пляшку і чарку: там – у лыжачніку знойдзеш.

К а ц я р ы н к а (прыносячы паўквартоўку і чарку. Убок). Вот і салодкую гарэлку будзем піць!

Д а м і ц э л я (наліваючы і падсоўваючы чарку Максіму). Выпі, кумок, каб на сэрцайку палягчала! Я ж дык і зроду не піла і не п'ю.

М а к с і м. А мая Паланея часам любіць пацягнуць. (Выпіваючы.) За тваё здароўе, кумка, і тваё, Кацярынка! (Маргаючы да Даміцэлі.) Можа ж, некалі сваяўство якое звядзём. У мяне –Мацейка, у цябе – Кацярынка, а там (штурхаючы Даміцэлю ў бок), як ведаеш, кумка, і да царквы недалёка.

Д а м і ц э л я. Яно ж так! Што каму суджана, дык і пехатой таго не абойдзеш, і з канём не аб'едзеш. Што ж? Мая Кацярынка, як сам, кумок,бачыш, нікому не ўступіць – і з розумам, і з рукамі.

К а ц я р ы н к а (закручваючыся хвартухом). А я яшчэ замуж не хачу, і Мацейка, я ведаю, жаніцца не хоча!

М а к с і м. А я нешта другое заўважыў па табе і па Мацею там, у садзе. Помніш? Ха-ха-ха! Засаромелася!

Д а м і ц э л я. Трэ было, кумок, кіем даць хлуду добра аднаму і другому. Занадта рана пачалі ўжо нюхацца з сабой. Яшчэ малако матчына на губах ці абсохла.

М а к с і м. А, кумка, помніш, як мы гэта калісь... у поле яшчэ ганялі... Хэ-хэ-хэ!

Д а м і ц э л я.Ужо, кум, выпіў чарку і пачаў брахаць. Скажу Паланеі.

М а к с і м. Толькі, кума, перш мешалку ад яе адкрадзь.

К а ц я р ы н к а (убок).Але дзе ж гэта прапаў мой першы татка?

Д а м і ц э л я. Што ты кажаш?

К а ц я р ы н к а. Я кажу, дзе падзеўся тата наш?

Д а м і ц э л я. А такі ж праўда: дзе ён падзеўся? Гэта ўсё кум мне нарабіў! Як загаварылася, дык і на свайго забылася.

М а к с і м. Ды і я тут пры куме задлякаўся, а мая Паланейка недзе даўно прачакалася.

Д а м і ц э л я. З'ямо, кумок, ды пойдзем: я – шукаць свайго Трахімкі, а ты – сваёй Паланейкі. Ужо я раздумалася – не пайду тапіцца: вада яшчэ такая халодная.

М а к с і м. I я ўжо раздумаўся – не пайду вешацца: дзяга яшчэ парвецца.

К а ц я р ы н к а. І я раздумалася: пайду замуж за Мацейку, а то, чаго добрага, пасля адрачэцца.

Д а м і ц э л я. Бач ты яе, чаго захацела! А пацеры ўмееш?

М а к с і м. Нічога, кумка! Пацеры не воўк – у лес не збягуць. А мой Мацейка – хлопец хоць куды! Яна смак чуе ў ім.

Д а м і ц э л я. Ну, кум ізноў пачынае сваё! Выпівай ды ідзём ужо. Дзе мая толькі мешалка?

М а к с і м (выпіўшы). Ідзём, кумка. Удваіх усё-такі смялей крыху.

Выходзяць; Даміцэля з мешалкай.

З'ява IV

Кацярынка адна.

К а ц я р ы н к а. Ха-ха-ха! Вось так камедыя! Мамка тату згубіла, а дзядзька цётку згубіў! Ха-ха-ха! Як знойдуцьадно аднаго, уто будуць мешалкі ў рабоце! Ха-ха-ха! Каб цяпер Мацейка, барані божа, прыйшоў, то ж бы разам пасмяяліся. (Скачаі прыпявае.)

(Круцячыся перад люстэркам.)

(Папраўляе пасцельна ложку.)

Трэба пакуль што хоць ложак у парадак прывесці, а то раскулдычаны, як бы тут рота салдатаў спала! Ха-ха-ха!

(Скача.)

(Чуваць ігру на скрыпцы, Кацярынка, прыслухаўшыся.)

(Ідзе к дзвярам.)

З'ява V

Кацярынка, Мацейка.

К а ц я р ы н к а (адскочыўшы ад дзвярэй). Гэта ты, Мацейка?!

М а ц е й к а (са скрыпкай). Гэта я, Кацярынка!

К а ц я р ы н к а. Ха-ха-ха! Мацейка прыйшоў да Кацярынкі!

М а ц е й к а. Ха-ха-ха! I Кацярынку Мацейка дома адну застаў! (Абымаючы.)

К а ц я р ы н к а (абымаючы Мацейку)

Ха-ха-ха! А чаго ты прыйшоў, Мацейка?

М а ц е й к а. Да Кацярынкі ў госці прыйшоў і...гарэлачкі прынёс! (Паказваючы паўквартоўку.) Во!

К а ц я р ы н к а. А за гэта сухой лазні не дастанеш ад мамкі і таткі?

М а ц е й к а. Гэта толькі татка сягоння дастане ад мамкі лазні, бо дома не начаваў.

К а ц я р ы н к а. I мой дастане, бо таксама дома не начаваў.

М а ц е й к а. Ха-ха-ха! Вось так аказія! Затое ж мы вып'ем з табой за іх здароўе.

К а ц я р ы н к а. Вып'ем, Мацейка! Але і за здароўе мамак нашых, бо каб не яны, дык як жа б мы тут з табою выпівалі. Бачыш, і закуска нават гатова!

Падыходзяць да стала і выпіваюць.

М а ц е й к а. Вып'ем па адной!

К а ц я р ы н к а. А пасля і па другой!

М а ц е й к а (абняўшы Кацярынку, прыпявае)

К а ц я р ы н к а (таксама)

М а ц е й к а. А цяпер вып'ем па другой!

К а ц я р ы н к а. А пасля і па трэцяй!

М а ц е й к а

К а ц я р ы н к а

М а ц е й к а. А цяпер вып'ем па трэцяй!

К а ц я р ы н к а. А пасля і па чацвёртай!

М а ц е й к а. Ужо не астанецца па чацвёртай.

К а ц я р ы н к а. Дык і будзе годзе на расходзе!

М а ц е й к а

К а ц я р ы н к а

М а ц е й к а. Ха-ха-ха! Як добра без старых загуляць трохі і пасмяяцца!

К а ц я р ы н к а. Але каб толькі з гэтага смеху не выйшла якога грэху?

М а ц е й к а. Як не захочаш, то і не выйдзе. Але ведаеш што? – пойдзем з табой «таўкачыкі»! Бо як трошкі я лыкну, дык тады бярэ мяне ахвота паскакаць.

К а ц я р ы н к а. I мне таксама хочацца. Сып, Мацейка!

М а ц е й к а. Давай, Кацярынка! (Мацейка скача «таўкачыкі», а Кацярынка толькі памагае прыпяваць.)

К а ц я р ы н к а (разахвочаная). А цяпер – «цыганку», Мацейка!

М а ц е й к а. Сып «цыганку», Кацярынка!

К а ц я р ы н к а. Лаві! (Надзявае шапку Мацееву і скача «цыганку». Мацей даганяе.)

М а ц е й к а (злавіўшы Кацярынку і цалуючы). Ха-ха-ха! А што, такі злавіў! Ужо з маіх рук не выкруцішся!

К а ц я р ы н к а (цалуючы). Паглядзім! Гэта яшчэ, як я захачу!

Уваходзяць Трахім і Паланея з мешалкай.

З'ява VI

Тыя ж і Трахім, Паланея.

Т р а х і м (убачыўшы, як Мацейка з Кацярынкай цалуюцца, да Мацейкі). А ты гэта, шэльма, што вырабляеш з маёй Кацярынкай?

М а ц е й к а (адскочыўшы). Я... я... нічога! Гэта мы... гэта мы з Кацярынкаю «цыганку» скачам.

К а ц я р ы н к а. Так, так, татачка! «Цыганку» з Мацейкам скакалі. Вось яшчэ і шапка ў мяне на галаве.

Т р а х і м. Каб толькі гэтак часам вы цыганят безпары не наскакалі? Глядзіце ў мяне!

К а ц я р ы н к а. Татачка, я добра гляджу!

М а ц е й к а. І я ў шапку не сплю!

П а л а н е я (да Мацейкі). Ты таты не бачыў?

М а ц е й к а. Я спаткаў – як татка з цёткай Даміцэляй пад нашу хату пайшлі.

Т р а х і м. А мы з кумой пайшлі пад манапольку і такім манерам, значыцца, размінуліся. (Падыходзячы да стала.) А гэта што за пляшкі?

К а ц я р ы н к а. Гэта...гэта мамка з дзядзькам Максімам частавалася; ён у нас сягоння начаваў.

П а л а н е я (убок). Ну, дзякуй Богу, не я адна набралася грэху!

Т р а х і м (убок). Эге! значыцца, імая Даміцэля не без таго, што і я? (Да Паланеі.) Хадзем, кумка, пагасці трохі ў мяне. Ужо твой не дзе падзеўся, калі тут быў сягоння.

П а л а н е я. А чорт яго бяры, калі ён пусціўся ў бадзяцкую скуру і дома не начуе!

Т р а х і м.Ціха, ціха, кума! Лепей не ўспамінай! Вось садзіся ды вып'ем па чарачцы.

Дастае паўквартоўку, і частуюцца з Паланеяй.

Мацейка з Кацярынкай у старане між сабою жартуюць.

П а л а н е я. І собіла ж куму ў нашу хату забрацца?

Т р а х і м. Так, так! Але і куме надало ўпусціць мяне?

П а л а н е я. Як гэта выйшла – розуму я не прыстаўлю?

Тр а х і м. I я, хоць не з дурнога заводу, але нічога не ўкемлю.

М а ц е й к а. Адным словам, без паўкварты не разбярэш. Ха-ха-ха!

П а л а н е я (да Мацейкі). А да цябе, паўкварта, калі не п'юць, то і не кажы «здароў будзь».

Т р а х і м. Затое ж, кумка, будзь здарова!

П а л а н е я. На здароўе, кумок, на здароўе! (Выпіваюць.)

Т р а х і м. Ацяпер, можа, паскачам, кумка? Мацейка пайграе нам.

П а л а н е я. Ды ўжо ж, кумок!.. Ці за адну нагу вісець, ці за дзве– адна ласка. (Да Мацейкі.) Іграй, Мацейка!

М а ц е й к а. Мамка, як не стыдна? Гэта ж ужо мне з Кацярынкай лепей уходзе, як табе з дзядзькам...

Т р а х і м. Не тваё дзела, блазнюк! Іграй, калі кажуць! Бач ты яго, як разласаваўся да Кацярынкі!

М а ц е й к а. Ну, ужо буду! А што іграць?

П а л а н е я. Рэж лявоніху!

М а ц е й к а (убок). Папілі салодкую гарэлку, а цяпер і вяселле ім іграй. (Іграе лявоніху, а Трахім з Паланеяй скачуць.)

З'ява VII

Тыя ж і Максім, Даміцэля.

Д а м і ц э л я (кідаючыся з мешалкай да танцуючых). А гэта што такія за гоцы ў маёй хаце?

Т р а х і м і П а л а н е я (пакідаючы гульню). Мы... мы... так сабе... паскакаць хацелі!..

Д а м і ц э л я (да Трахіма). Ты дзе гэта ўсю ноч прападаў?

Т р а х і м. А ты, як мяне няма дома, дык з гэтым валочышся!!

Д а м і ц э л я (трасучы мешалкай). Я цябе пытаюся, бясстыднік! Чаму дома не начаваў?

М а ц е й к а. Цётка, так не крычыце на дзядзьку: ужо мамка на яго накрычала і мешалкай настрашыла. Дзядзька ў нас начаваў.

П а л а н е я (схапіўшы мешалку сваю, да Максіма). Ну, кавалерчык! Гавары мне, дзе ты сягоння на начлезе быў? Га?

К а ц я р ы н к а. Цётка,так не пужай дзядзьку, ужо яму мамчына мешалка далася ў знакі. Ён у нас начаваў.

П а л а н е я (да Даміцэлі). Дык гэта ты мне, імасць, зводзіш майго старога? Як табе стыду няма! Усё ведаю: яешняй частавала, бессаромніца, і гарэлкай. Бач, якая гасцінная!

М а ц е й к а. Мамка! I ты ж дзядзьку частавала таксама – яешняй і паўквартай.

Д а м і ц э л я (да Паланеі). Ага! Дык вось якая, ясна пані, з сорамам! Чужых мужыкоў адбівае ды яшчэ на вока выкідае, калі чалавек праз памылку зайшоў і заначаваў.

Т р а х і м. Але ж, міленькая, але, – праз памылку ў кумаву хату папаў. Прабудзіўся гэта я раніцай, а кума, каб ёй здароўе, будзе мяне мешалкай. I скажы, што я вінават?

М а к с і м. Знаю тваю натуру, зладзюга! Праз памылку! Праз памылку! Напаіў мяне, а сам пайшоў у маю хату начаваць.

Т р а х і м.А не ты прынёс другую паўкварту, каб мяне спаіць? Га?! Можа, скажаш – няпраўда?А тады – дзе ж цябе нячысцік занёс, як я добра выпіў?

П а л а н е я (да Даміцэлі). Я думала, што маю куму і суседку дарэчную. Прыляціць, бывала: пазыч рэшата, пазыч чапялы! Усё давала, а яна вунь якія падступкі мне робіць. Мужа роднага адбівае!

Д а м і ц э л я. Але ж, але! Добранькая, нечага сказаць! То ёй Даміцэлька пажынай, то памажы гной растрэсці – і Даміцэлька, як магла, памагала. А яна адплацілася: каб каго – гаспадара апошняга звабіла! Варопаўка! Чаму яшчэ зямля цябе носіць?

П а л а н е я. П'яўка чорная! Чаму яшчэ на цябе сонца свеціць?

Д а м і ц э л я. Маўчы, бо бельмачы павыдзіраю!!

П а л а н е я. Калі табе не зойме, кудлы ўсе выкудлычу!

Д а м і ц э л я. На табе! на табе! (Тыцкае хвігі.)

П а л а н е я (таксама). На! на! А што? – смачна?

Д а м і ц э л я (учапіўшысяза Паланеіны валасы). Не будзеш ты болей гэтых каўтуноў насіць!

П а л а н е я (таксама). Вылышу шэльму, як ліпку!.

Т р а х і м (учапіўшыся за Паланею). Пакінь, кумка, пакінь! Ці табе справіцца з гэтай язычніцай? Яна ж мяне ўжо да паўсмерці загрызла.

М а к с і м (адцягваючы Даміцэлю). Не турбуйцеся, кумка! Я сам не дам ёй рады, а не то што каб ты... Балазе што хоць мешалку кінула. (Разбароньваюць.)

П а л а н е я (трасучы на Даміцэлю кулаком). Я табе яшчэ ўпомнюся. Хіба я жыва не буду!

Д а м і ц э л я (таксама). Пазнаеш ты ў мяне, дзе ракі зімуюць!

Т р а х і м (да Максіма). А ты і тут не вытрываў, каб за маю не ўчапіцца?

М а к с і м. А ты чаго першы, схапіўшы ўпол, маю цягнуў? Га?!

Т р а х і м (трасучы кулаком). Паткніся ты толькі другі раз – дам паранкі!

М а к с і м (таксама). Папрабуй, кацэрнік, палезь – спушчу юху!

Т р а х і м (прыступаючы). Ану, хоць крані?!

М а к с і м (таксама). Паткніся?!

Т р а х і м (счапіўшыся за грудзі з Максімам). Крані хоць пальцам, дык з зямлёю змяшаю!!

М а к с і м. Хоць толькі замахніся, дык на блін зляплю!

П а л а н е я (схапіўшы мешалку і замахваючыся на Трахіма). Гэта ты, кум, усяму прычынай!

Д а м і ц э л я (таксама замахваючыся на Максіма). Гэта ты, кум, нарабіў гэтакай калатухі!

М а ц е й к а (адцягваючы Даміцэлю). Цётка! не бі майго тату!

К а ц я р ы н к а (адцягваючы Паланею). Цётка! не чапай таты!

П а л а н е я і Д а м і ц э л я (у адзін голас). Гвалт! Ратуйце! Забіваюць!

З'ява VIII

Тыя ж і Ураднік, Соцкі.

Пасля сяляне, сялянкі.

С о ц к і. Гэта што за разбой сярод белага дня, ды яшчэ ў свята?!

У с е (кінуўшы калатню, бабы толькі трымаюць мешалкі, як посахі). Мы нічога! Мы так сабе!..

У р а д н і к. А гвалт гэты хто спраўляў? А мешалкі гэтыя нашто ў руках?

П а л а н е я. Гэта я свайго бараніла.

Д а м і ц э л я. А я свайго не папускала ў крыўду!

М а ц е й к а. Ваша бродзіе! Мой тата і яе (паказвае на Кацярынку) тата мелі гонар біцца за нашых мамак.

М а к с і м (паказваючы на Трахіма). Гэты гад сягоння ў маёй хаце начаваў.

Т р а х і м (паказваючы на Максіма). Гэта сухая пятніца ўсю ноч сваёй асобай маю хату паганіў.

П а л а н е я (паказваючы на Даміцэлю). Гэта мокрая серада майму мазгі закруціла, і ён, не тут гаворачы, у яе хаце начаваў.

Д а м і ц э л я (паказваючы на Паланею). Гэта ветраніца майму вочы пылам засыпала, і той, не тут успамінаючы, у яе хату папаў.

У р а д н і к. Нічога не панімаю!

У с е. I мы нічога не разумеем!

М а ц е й к а. Рассудзіце, ваша бродзіе, усіх, і ўсё тут будзе.

У с е. Рассудзіце! Рассудзіце! Не разумеем!

С о ц к і. Я, ваша бродзіе, панімаю!

У с е. Ну?

У р а д н і к. Дык як дзела абстаіць?

С о ц к і. А так, ваша бродзіе: учора пад вечар Трахім і Максім выпівалі...

М а к с і м (паказваючы на Трахіма). Ён болей, ваша бродзіе.

Т р а х і м (паказваючы на Максіма). Каб ён толькі дыхаў! Я з чарачку, можа, выпіў, а ён усё вытрубіў.

П а л а н е я. Каб не Трахім, то мой і ніколі б не піў.

Д а м і ц э л я. Мой жа бы ніколі і не панюхаў, каб не гэты звядзісвет, Максім яе!

М а ц е й к а. Мой татка і яе (паказвае на Кацярынку) татка п'юць гладка – лепей яшчэ, як мы з вамі, ваша бродзіе!

У р а д н і к. Маўчыце ўжо вы! Хай адзін гавора!

С о ц к і. Дык, значыцца, яны выпівалі і выпівалі. Пасля я іду вуліцай, дык яны і мяне паклікалі.

У р а д н і к. I цябе?

С о ц к і. Але, ваша бродзіе. Я – чалавек падатлівай натуры, ды, у суседстве жывучы, мусіш з усім гадзіцца. Ну, значыцца, мы... яны выпівалі і выпівалі – а ўжо і ноч падышла. Тады сталі, значыцца, яны хваліцца, у каго жонка горшая. Максім кажа, што ў яго горшая...

М а к с і м. Праўда, ваша бродзіе!

С о ц к і. А Трахім кажа, што яго горшая!

Т р а х і м. Так, так! Такі ж горшая!

С о ц к і. Тады, значыцца, мы... яны выпівалі і выпівалі...

У р а д н і к. Годзе табе ўжо гэтага – выпівалі!

С о ц к і. Слухаю, ваша бродзіе! Значыцца, яны вып... тады яны ў такую спрэчку залезлі, што аж я мусіў мірыць іх, і вып... і... пасля таго Максім кажа Трахіму, а Трахім– Максіму: памяняймася жонкамі, калі мая, кажа адзін, для цябе лепшая, а калі мая, кажа другі, для цябе лепшая! Гэта, значыцца, вазьмі яны, такім парадкам і памяняй жонкі, як,не пры вас кажучы, ваша бродзіе, цыганы кабыл. Значыцца, памяняўшы, тады ізноў вып... Не вытрымаю, ваша бродзіе.Максім купіў яшчэ прыдатку паўкварты за сваю, а Трахім паўкварты за сваю, тады вып... тады кажа Максім Трахіму: я пайду, значыцца, к тваёй у прымы. Трахім кажа Максіму: я пайду, значыцца, к тваёй у прымы. I, значыцца, яшчэ вып... пацалаваліся і пайшлі, барануючы нагамі. А Максім прыпяваў забароненую песню: «Ой ты, мая гарэліца, ой ты, весялушка!» I Трахім пацягваў таксама забароненыя прыпеўкі: «Курыць, веець мяцеліца!» А далей нічога я не ведаю. Толькі – гэты гвалт... ды мы яго разам з вамі, ваша бродзіе, пачулі, ідучы вуліцай, і сюды зайшлі.

У р а д н і к. Ну, што вы скажаце на гэта?

У с е. Нічога, ваша бродзіе!

М а ц е й к а. Ваша бродзіе! Ды тут усё ясна: мой тата прыстаў у прымы (паказваючы на Кацярынку) да яе мамкі, а яе тата да маёй мамкі...

С о ц к і (паказваючы на Кацярынку). А ты, можа, верхалоз, хацеў бы да яе ў прымы?

У р а д н і к. Ну, што, прымакі! Можа, так і астаніцёся ў прымах?

М а к с і м. Хай мяне бог крые! Усё роўна, як відаць, няма жонак на свеце без мешалак.

Т р а х і м. Не хачу, ваша бродзіе! Мая цнотка добрая, а яго то,мусіць, і маю перагнала.

П а л а н е я. Чымся з яе п'яніцай век гараваць, дык лепш хай свой чалавек трэзвы астаецца.

Д а м і ц э л я. Які ён ёсць стары, а ўсё-такі не тое, што новы.

М а к с і м. Каб не Трахім, то нічога б гэтага і не было.

Т р а х і м. Каб не гэты Максім,то ўсё добра б скончылася.

П а л а н е я. Каб гэта шэльма, Даміцэля, хвастом не круціла, дык мой ніколі б мяне не мяняў.

Д а м і ц э л я. Каб яна, гэта ахмістрыня, бельмачамі за маімне сачыла,ён жа б ніколі да яе ў прымы не пайшоў.

М а ц е й к а. Каб, ваша бродзіе, мой татка і яе (паказвае на Кацярынку) татка гарэлкі не пілі, дык і мамак не пускалі б у гандаль.

У р а д н і к. Ну, дык, па-вашаму, хто тут вінават?

У с е. Усе, ваша бродзіе!

М а ц е й к а. I манаполька!

У р а д н і к. Як я ўважаю, то гэтыя вашыя прымы падходзяць пад стаццю, што судзіць за незаконную здзелку. Памірыцеся лепей, каб не дайшло дзела да

суда!

К о л ь к і г а л а с о ў. Яно ж можна!

У р ад н і к. А каб мір мацнейшы быў, дык пацалуйцеся!

У с е. I гэта можна, ваша бродзіе! (Бабы цалуюцца між сабой, пасля – мужы з жонкамі.)

М а ц е й к а. Пазвольце, ваша бродзіе, і мне памірыцца з ёй! (Паказвае на Кацярынку.)

У р а д н і к. Што? і ты ў прымы да яе прыставаў?

М а ц е й к а. Ды не яшчэ! Але мы хочам наперад з ёй памірыцца!

У р а д н і к. Гэтага вы пытайцеся ў бацькоў сваіх: я ў такіх справах не суддзя.

М а ц е й к а (звяртаючыся да Трахіма). Дзядзечка! Можна мне з ёй так,як вы з цёткай, памірыцца?

Т р а х і м. Бач ты яго! чаго яму зажадалася? А не гуляў жа сягоння без майго пазвалення з ёй у «цыганку»? Дык вось пытайся затое свайго бацькі!

К а ц я р ы н к а (да Максіма, паказваючы на сябе і на Мацейку). Пазвольце, дзядзечка, мне да яго, а яму да мяне ў прымы пайсці!..

М а к с і м (да Ўрадніка). А гэткіяпрымы, ваша бродзіе, не будуць незаконнай здзелкай?

У р а д н і к. Здаецца, што не!

М а к с і м і Т р а х і м (да Мацейкі і Кацярынкі). Ну, дык мірыцеся! што з вамі зробіш?

Мацейка і Кацярынка цалуюцца.

Т р а х і м. А цяпер давайце гуляць іх прымацкія заручыны, а нашы – прымацкія разлучыны!

У с е. Давайце! Давайце!

М а к с і м (да Мацейкі). Рэж, сынок!

Г о л а с (з прысутных). Я буду іграць, а ён няхай скача свае заручыны.

Пачынаецца гульня, у якой найбольш выдзяляюцца Мацейка з Кацярынкай. Танцуюць лявоніху, «мяцеліцу», «мікіту» і іншыя танцы. Хор пяе «Ой ты, мая гарэліца!», «Дуду-весялуху» і іншыя. У часе самага разгару гульні апускаецца

Заслона.

Оглавление

Асобы

З'ява I

З'ява II

З'ява III

З'ява IV

З'ява V

З'ява VI

З'ява VII

З'ява VIII